Białozór
Ten artykuł dotyczy ptaka. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa. |
Falco rusticolus[1] | |||
Linnaeus, 1758 | |||
Systematyka | |||
Domena | eukarionty | ||
---|---|---|---|
Królestwo | zwierzęta | ||
Typ | strunowce | ||
Podtyp | kręgowce | ||
Gromada | ptaki | ||
Podgromada | Neornithes | ||
Infragromada | ptaki neognatyczne | ||
Rząd | sokołowe | ||
Rodzina | sokołowate | ||
Podrodzina | sokoły | ||
Plemię | Falconini | ||
Rodzaj | Falco | ||
Gatunek | białozór | ||
Synonimy | |||
| |||
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |||
najmniejszej troski | |||
Zasięg występowania | |||
tylko w sezonie lęgowym siedliska całoroczne poza sezonem lęgowym (kreskowana linia – maksymalny zasięg osobników zalatujących) | |||
| |||
| |||
|
Białozór[4], sokół norweski (Falco rusticolus) – gatunek dużego ptaka drapieżnego z rodziny sokołowatych (Falconidae), największy przedstawiciel rodzaju Falco.
Występowanie
To gatunek arktyczny osiadły lub częściowo wędrowny, na niektórych obszarach koczujący[5]. W sezonie lęgowym zasiedla arktyczną część Eurazji i Ameryki Północnej. Gnieździ się na Półwyspie Skandynawskim, Islandii, w północnej Finlandii, Rosji, na Alasce, w północnej Kanadzie i na Grenlandii. Zimę część populacji spędza na południe od zasięgu letniego, ale zwykle powyżej 52°N[6].
Do Polski zalatuje sporadycznie (do 2020 roku stwierdzony 17 razy, ostatnio w 2002 i 2020 roku)[7] z lęgowisk leżących na północy Europy. Za każdym razem stwierdzano pojedyncze osobniki. Miało to miejsce od sierpnia do listopada i w styczniu, marcu oraz pierwszej połowie kwietnia. Był spotykany w różnych częściach kraju, zarówno na Wybrzeżu, jak i w centrum czy na pogórzu[8].
Systematyka
Obecnie zwykle traktuje się Falco rusticolus jako gatunek monotypowy[5][9][10], ale jego taksonomia jest skomplikowana – tworzy wiele form polimorficznych, które niekiedy uznawano za podgatunki[9], a niektóre nawet za osobne gatunki.
Wyróżniano m.in. następujące podgatunki:
- Falco rusticolus candicans – w okolicach arktycznych Ameryki Północnej i wschodniej Azji; duży i niekiedy prawie biały
- Falco rusticolus islandus – na terenie Islandii; popielaty na grzbiecie
- Falco rusticolus rusticolus – w Laponii, północnej Skandynawii i północnych obszarach Rosji
- Falco rusticolus intermedius – za Uralem
- Falco rusticolus grebnitzkii – w północnej Azji; bardziej brązowy, ciemniejszy
- Falco rusticolus altaicus – w górach Ałtaju.
Charakterystyka
Cechy gatunku
Obie płcie ubarwione jednakowo, ale samica jest wyraźnie większa. Wśród sokołów oprócz rozmiarów wyróżnia się największą zmiennością ubarwienia – występują trzy odmiany barwne: biała, ciemno plamkowana, z ciemnymi końcami skrzydeł; jasnoszara o piórach z białymi brzegami; ciemnoszara z piórami o jaśniejszych brzegach, ciemnobrązową głową z jasnymi podłużnymi pręgami, szarym lub szarobrązowym z niebieskawym nalotem grzbietem, szaro plamkowanym spodem. Upierzenie zmienia się wraz z szerokością geograficzną – ptaki z najbardziej północnego areału są prawie zupełnie białe ze skąpymi czarnymi plamkami, a południowe populacje mają brązowy lub łupkowoszary wierzch. Na policzku słabo zaznaczony ciemniejszy „wąs”, u odmiany białej w ogóle niewidoczny. U wszystkich odmian spód ciała plamkowany lub kreskowany. Nogi i woskówka na dziobie żółte. Szyja i ogon krótkie. W locie charakterystyczna sylwetka o długich i ostro zakończonych skrzydłach. Może przez to przypominać samicę jastrzębia, choć przeczą temu dłuższe i bardziej zaostrzone skrzydła. Młode ptaki są zwykle ciemniejsze, brunatnoszare, i mocniej kreskowane od spodu.
Rozmiarami zbliżony do myszołowa. Od sokoła wędrownego różni go bardziej masywna sylwetka. W locie widoczne są szersze u nasady i słabiej zaostrzone skrzydła oraz szerszą nasadę ogona. Jednak ze względu na wielkość łatwy do rozpoznania.
Wymiary średnie[8]
- długość ciała z dziobem i ogonem
- ok. 50–60 cm
- rozpiętość skrzydeł
- 110–135 cm
- długość ogona
- 18,5–24,5 cm
Masa ciała[8]
- samica
- ok. 1200–2150 g
- samiec
- ok. 950–1450 g
Biotop
Arktyczna tundra, tereny górzyste tajgi, lasotundra, skaliste polarne wybrzeża, nadmorskie klify, hale, turnie, zwłaszcza w okolicach urwistych brzegów rzek.
Niektóre osobniki zimą pozostają na lęgowiskach, pozostałe koczują na terenach bardziej południowych, szczególnie preferując wybrzeża mórz.
Okres lęgowy
Toki
Drapieżniki te łączą się w trwałe pary, które mogą przetrwać wiele sezonów, być może są sobie wierne całe życie. Okres lęgowy rozpoczyna się na początku kwietnia lub w maju.
Gniazdo
Rzadziej gnieździ się na półce skalnej pod nawisem, gołej ziemi, a częściej na drzewie. Zajmuje konstrukcje lęgowe innych ptaków krukowatych i drapieżnych, np. kruków, myszołowów włochatych i orłów przednich. Często gniazduje w koloniach arktycznych ptaków morskich lub w miejscach żerowania pardw.
Jaja
W zniesieniu przeważnie 3 lub 4 jaja[6] o kremowej barwie z obfitymi, rdzawymi plamkami.
Wychowywanie młodych
Głównie samica zajmuje się wysiadywaniem jaj. Zajmuje jej to 34–36 dni[6]. Młode opuszczają gniazdo po 46–49 dniach.
Pożywienie
Głównym pokarmem białozorów są kuropatwy, cietrzewie, pardwy i kaczki. Na niektórych obszarach chwyta w większości alczyki, lemingi lub zające polarne i inne małej wielkości ssaki. Poluje latając nisko nad ziemią, aby wypłoszyć ofiarę. Może też chwytać ofiary z ziemi lub na wodzie. Nie pogardzi też napotkaną padliną.
Status i ochrona
Międzynarodowa Unia Ochrony Przyrody (IUCN) uznaje białozora za gatunek najmniejszej troski (LC – Least Concern). W 2021 roku liczebność światowej populacji wstępnie szacowano na 12 600 – 55 300 dorosłych osobników. Trend liczebności populacji uznaje się za stabilny. Do głównych zagrożeń dla gatunku należy wybieranie jaj i piskląt z przeznaczeniem na rynek sokolniczy, oraz nielegalne polowania, w mniejszym stopniu także zakłócanie lęgów przez turystów[3].
W Polsce objęty ścisłą ochroną gatunkową[11].
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Falco rusticolus, [w:] Integrated Taxonomic Information System (ang.).
- ↑ a b c d e f g h i D. Lepage: Gyrfalcon Falco rusticolus. [w:] Avibase [on-line]. [dostęp 2023-02-26]. (ang.).
- ↑ a b Falco rusticolus, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species (ang.).
- ↑ Systematyka i nazewnictwo polskie za: P. Mielczarek & M. Kuziemko: Podrodzina: Falconinae Leach, 1820 - sokoły. Wersja: 2019-04-14. [w:] Kompletna lista ptaków świata [on-line]. Instytut Nauk o Środowisku Uniwersytetu Jagiellońskiego. [dostęp 2020-09-01].
- ↑ a b Species account: Gyrfalcon Falco rusticolus. [w:] Global Raptor Information Network [on-line]. 2023. [dostęp 2023-02-26]. (ang.).
- ↑ a b c J. del Hoyo, A. Elliott, J. Sargatal (red.): Handbook of the Birds of the World. T. 2: New World Vultures to Guineafowl. Barcelona: Lynx Edicions, 1994, s. 274. ISBN 84-87334-15-6. (ang.).
- ↑ Komisja Faunistyczna. Raport nr 37. Rzadkie ptaki obserwowane w Polsce w roku 2020. „Ornis Polonica”. 62, s. 113–148, 2021.
- ↑ a b c Michał Radziszewski: Ptaki Polski. Warszawa: Carta Blanca, 2011. ISBN 978-83-268-0130-3.
- ↑ a b Gyrfalcon (Falco rusticolus). IBC: The Internet Bird Collection. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-04-25)]. (ang.).
- ↑ F. Gill, D. Donsker & P. Rasmussen (red.): Seriemas, falcons. IOC World Bird List (v10.2). [dostęp 2020-09-01]. (ang.).
- ↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 16 grudnia 2016 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt (Dz.U. z 2016 r. poz. 2183).
Bibliografia
- Klaus Richarz: Ptaki – Przewodnik. Warszawa: Muza, 2009. ISBN 978-83-7495-018-3.
Linki zewnętrzne
- Zdjęcia i nagrania audiowizualne. [w:] eBird [on-line]. Cornell Lab of Ornithology. (ang.).
- Britannica: animal/gyrfalcon
- Universalis: faucon-gerfaut
- БРЭ: 2110730
- SNL: jaktfalk
- Catalana: 0186798
- DSDE: jagtfalk
- BioLib: 8551
- EUNIS: 1039
- GBIF: 8069880
- identyfikator iNaturalist: 4657
- ITIS: 175599
- NCBI: 120794
- identyfikator taksonu Fossilworks: 369250