Biedrzeniec mniejszy

Systematyka^[1]^[2]

Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

Nadgromada

Gromada

Podgromada

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

astropodobne

Rząd

selerowce

Rodzina

selerowate

Rodzaj

biedrzeniec

Gatunek

biedrzeniec mniejszy

Nazwa systematyczna

Pimpinella saxifraga L.
Sp. Pl.: 163 (1753)^[3]

Synonimy

Apium saxifragum (L.) Calest.
Carum saxifraga (L.) Baill.
Pimpinella variifolia Salisb.
Tragoselinum saxifragum (L.) Moench^[3]

Multimedia w Wikimedia Commons

Hasło w Wikisłowniku

Biedrzeniec mniejszy (Pimpinella saxifraga) – gatunek rośliny z rodziny selerowatych. Występuje niemal w całej Europie oraz w północnej i południowo-zachodniej części Azji. W Polsce jest pospolity.

Rozmieszczenie geograficzne

Rośnie niemal w całej Europie z wyjątkiem zachodnich i południowych krańców – Islandii, Portugalii i większości wysp na Morzu Śródziemnym. W Azji rośnie w rejonie Kaukazu, Azji Mniejszej, w Iraku i Iranie, w Kazachstanie oraz w zachodniej i środkowej Syberii. Jako gatunek introdukowany obecny jest w Ameryce Północnej – w Kanadzie i północnej części Stanów Zjednoczonych, poza tym także na Dalekim Wschodzie^[3]. W Polsce gatunek jest pospolity na całym obszarze^[4], włącznie z górami (w Tatrach sięga do 1530 m n.p.m.)^[5].

Morfologia

Pokrój: Roślina zielna z wrzecionowatym korzeniem, w szyi korzeniowej z pozostałościami zeschłych liści. Łodyga wzniesiona, osiąga zwykle wysokość 15–50 cm, w górze bezlistna albo niemal bezlistna, rozgałęziająca się^[5]. Łodyga jest zwykle słabo i luźno owłosiona, czasem naga (u subsp. nigra dolna część łodygi jest silnie owłosiona)^[6], na przekroju obła, wzdłuż kreskowana^[5].
Liście: Przeważnie pojedynczo-pierzaste, czasami tylko podwójnie-pierzaste (wyróżniana jest też odmiana dissecta o odcinkach II rzędu pociętych na wąskie łatki). Liście składają się zwykle z 3–6 par listków. Liście odziomkowe o odcinkach jajowatych lub okrągławych, nierówno ząbkowanych, siedzących. Liście łodygowe o odcinkach pierzastodzielnych i równowąskich (najwyższe mają blaszki silnie zredukowane)^[5].
Kwiaty: Zebrane w baldaszki, które w liczbie 6–21 tworzą baldach złożony. Jego szypuły są nagie (zazwyczaj), pokryw i pokrywek zwykle brak, ewentualnie występują jako drobne i nieliczne listki. Słupki o szyjkach ok. 1 mm długości, krótszych od zalążni. Kwiaty są drobne, o płatkach korony długości 1 mm, przeważnie białych, czasami żółtawych lub różowych^[5].
Owoce: Rozłupnie rozpadające się na dwie, nagie i jajowate rozłupki o długości do 2,5 mm i szerokości do 2 mm. Rozłupki są zaokrąglone na przekroju ze słabo widocznymi żebrami^[5].

Biologia i ekologia

Bylina^[5], hemikryptofit^[6]. Siedlisko: przydroża, suche zbocza, wrzosowiska, świetliste lasy sosnowe. Przeważnie na suchych i jałowych glebach. Roślina ciepłolubna. Roślina przedprątna, kwitnie od czerwca do września, zapylana jest przez owady^[7].

Zmienność

Wyróżniane są trzy podgatunki^[3]:

Pimpinella saxifraga subsp. nigra (Mill.) Gaudin (≡ P. nigra Mill. – biedrzeniec czarny) – rośliny osiągające 40–75 cm wysokości; łodyga do pierwszego rozgałęzienia gęsto, kosmato owłosiona, także listki z obu stron gęsto owłosione; baldachy z 14–24 baldaszkami, korzeń niebieszczejący po przełamaniu^[6]; w Polsce rośnie na północy^[6] i w górach^[5];
Pimpinella saxifraga subsp. rupestris Weide
Pimpinella saxifraga subsp. saxifraga – podgatunek nominatywny

Poza tym gatunek wyróżnia się dużą zmiennością morfologiczną, zwłaszcza ze względu na stopień podzielenia i nacinania listków^[5].

Zastosowanie

Roślina lecznicza:
- Surowiec zielarski: kłącze i korzenie (Radix Pimpinellae). Wykopuje się je albo na wiosnę, albo na jesieni. Po wysuszeniu bezwzględnie powinny być przechowywane w szczelnie zamkniętych pojemnikach. Zawiera on m.in. olejek eteryczny ok. 0,5% (m.in. azulen, estry epoksyizoeugenolu o swoistym i niezbyt miłym zapachu), furanokumaryny (m.in. pimpinelina, bergapten), pochodne kumaryny (m.in. umbeliferon) trójterpeny, kwasy wielofenolowe (m.in. kwas chlorogenowy) i sporo garbników^[8]. Podobne własności lecznicze mają również kłącza i korzenie biedrzeńca wielkiego.
- Działanie: kłącze i korzenie biedrzeńca są środkiem wykrztuśnym oraz rozkurczowym. Zaleca się je w astmie, schorzeniach górnych dróg oddechowych, ale także przy wzdęciach, biegunce, bólach żołądka spowodowanych przejedzeniem. Poza tym używa się go w zapaleniu pęcherza moczowego, kamicy moczowej i dnie. Jako lekarstwo stosowane do wewnątrz używa się odwar z połowy łyżeczki do herbaty drobno pokruszonych korzeni, które zalewa się 1 szklanką wody i gotuje pod przykryciem przez 5 minut od momentu zawrzenia. Odwar ten pije się w niewielkich dawkach, po 1–2 łyżek stołowych dwa razy dziennie. Dawkowania należy przestrzegać bardzo ściśle, bowiem zbyt duże ilości leku bardzo niekorzystnie wpływają na nerki. Tego samego odwaru używa się także i zewnętrznie, do przemywań gardła i skóry w ich stanach zapalnych.

Roślina ta ma zapach ostry, przenikający; korzeń jej wrzecionowaty, zewnątrz żółty, wewnątrz biały, świeży mocno kozłem trąci; pełen błękitnego soku, żuty wzbudza mocne palenie w gębie, ma własności rozrzedzające i wzmacniające, w chorobach piersi i żołądka wielce pomocne. Wieśniacy używają mocnego odwaru z pomyślnym skutkiem przeciw febrze zimnej. Korzenie i ziele w wodzie gotowane, osłodzone miodem, służą do płukania w zapaleniach gardła; korzeń moczony w gorzałce udziela jej koloru pięknego niebieskiego. Biedrzeniec jest ulubioną i zdrową, i mleko sporzącą paszą dla bydląt^[9].

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-05-01] (ang.).
↑ ^a ^b ^c ^d Pimpinella saxifraga L., [w:] Plants of the World Online [online], Royal Botanic Gardens, Kew [dostęp 2024-07-25] .
↑ Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce, AdamA. Zając (red.), MariaM. Zając (red.), Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001, s. 407, ISBN 83-915161-1-3, OCLC 831024957 .
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g ^h ⁱ MarianM. Koczwara MarianM., Flora polska. Rośliny naczyniowe Polski i ziem ościennych. T. IX. Dwuliścienne wolnopłatkowe-dwuokwiatowe. Cz. VII, Kraków 1960, s. 66-67 .
↑ ^a ^b ^c ^d Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wyd. Naukowe PWN, 2004, s. 337. ISBN 83-01-14342-8.
↑ Olga Seidl, Józef Rostafiński: Przewodnik do oznaczania roślin. Warszawa: PWRiL, 1973.
↑ AleksanderA. Ożarowski AleksanderA., Ziołolecznictwo. Poradnik dla lekarzy, Warszawa 1982: Państwowy Zakład Wydawnictw Lekarskich, s. 204, ISBN 83-200-0640-6 .
↑ Gerald-Wyżycki J.: Zielnik Ekonomiczno-Techniczny czyli Opisanie Drzew, Krzewów i Roślin dziko rosnących w Kraju, jako też przyswojonych, z pokazaniem użytku ich w Ekonomice, Rękodziełach, Fabrykach i Medycynie domowej, z wyszczególnieniem jadowitych i szkodliwych oraz mogących służyć ku ozdobie ogrodów i mieszkań wiejskich, Wilno 1851)

Bibliografia

Jakub Mowszowicz: Flora jesienna. Przewodnik do oznaczania dziko rosnących jesiennych pospolitych roślin zielnych. Warszawa: 1986 wydawca=WSiP. ISBN 83-02-00607-6.
Jakub Mowszowicz: Krajowe chwasty polne i ogrodowe. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1986. ISBN 83-09-00771-X.
Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.
František Činčura, Viera Feráková, Jozef Májovský, Ladislav Šomšák, Ján Záborský: Pospolite rośliny środkowej Europy. Jindřich Krejča, Magdaléna Záborská (ilustracje). Warszawa: Państwowe Wydawnictwo rolnicze i Leśne, 1990. ISBN 83-09-01473-2.
Anna Mazerant-Leszkowska: Mała księga ziół. Warszawa: Inst. Wyd. Zw. Zawodowych, 1990. ISBN 83-202-0810-6.