Depositum

Depositum (łac.: „przechowanie”) kontrakt przechowania – w prawie rzymskim – kontrakt realny, dwustronnie zobowiązujący niezupełny, zawierany poprzez wręczenie przez deponenta (przechowującego) rzeczy ruchomej oznaczonej indywidualnie depozytariuszowi (przechowawcy) w celu jej bezpłatnego przechowania, z obowiązkiem zwrotu na każde żądanie deponenta.

Depozyt wywodził się z kontraktu powiernictwa, w którym w celu przechowania rzeczy przenoszono ich własność – poprzez mancypację lub in iure cessio – na przechowawcę. Taka konstrukcja stwarzała jednak pewne problemy:

• Przechowawca stawał się właścicielem przechowywanej rzeczy i mógł ją skutecznie sprzedać osobie trzeciej, uniemożliwiając przechowującemu jej odzyskanie.
• Powiernictwo wymagało dla swej ważności, bardzo sformalizowanych czynności prawnych oraz obecności urzędnika bądź świadków, na czym niekoniecznie mogło zależeć stronom.
• Deponent musiał być właścicielem rzeczy oddawanej na przechowanie, co wykluczało możliwość oddania rzeczy będącej tylko w posiadaniu czy też, na której deponent miał inne niż własność władztwo oraz wykluczało możliwość oddawanie rzeczy na przechowanie przez osoby alieni iuris.

Depozyt był już tych wad pozbawiony.

Umowę zawierano poprzez wręczenie rzeczy depozytariuszowi przez deponenta. Depozytariusz stawał się zaledwie dzierżycielem (a nie właścicielem jak w fiducji) rzeczy, dzięki czemu deponent mógł nadal rozporządzać rzeczą interdyktami posesoryjnymi. Przechowywana rzecz nie musiała być własnością deponenta.

Podstawowym obowiązkiem depozytariusza było przechowanie rzeczy. Miał on również obowiązek zwrócić rzecz wraz z ewentualnymi pożytkami na każde żądanie deponenta, nawet jeżeli umówiono by się, iż rzecz będzie przechowywana przez ściśle określony czas.

W prawie rzymskim depozyt był umową bezpłatną, w związku z czym depozytariusz odpowiadał jedynie za działanie podstępne (dolus) oraz rażące niedbalstwo (culpa lata) ale już nie za lekką winę (culpa levis).

Depozytariusz nie miał prawa przywłaszczyć sobie rzeczy – byłaby to kradzież rzeczy (furtum rei) – ani rzeczy używać – byłaby to kradzież używania (furtum usus). W obu przypadkach jako złodziej (fur) odpowiadałby za przypadkową utratę rzeczy (casus).

Deponent miał obowiązek zwrócić wszelkie nakłady i wydatki poczynione przez przechowawcę na przechowywaną rzecz. Deponent obowiązany był również wynagrodzić wszelkie szkody i straty poniesione przez depozytariusza w związku z przechowywaniem rzeczy (np. koszty leczenia zwierząt zarażonych przez chore zwierzę deponenta).

Ponadto prawo rzymskie znało trzy szczególne rodzaje depozytu:

• depositum necessarium – depozyt konieczny,
• depositum sequestre – depozyt sekwestrowy oraz
• depositum irregulare – depozyt nieprawidłowy

W depozyt konieczny^[1] oddawano rzeczy z powodu wystąpienia siły wyższej (np. powodzi, pożaru). Znalazłszy się w sytuacji przymusowej, deponent oddawał rzeczy przypadkowej osobie, nie badając czy jest ona godną zaufania. W związku z tym deponent mógł się domagać – gdy nieuczciwy depozytariusz nie chciał rzeczy zwrócić – podwójnej wartości rzeczy (duplum). Była to swego rodzaju kara dla przechowawcy wykorzystującego przymusowe położenie deponenta.

W sytuacji, gdy kilka osób toczyło spór o rzecz (res litigiosa), mogli oni ją zdeponować u osoby trzeciej (sekwestra) w depozyt sekwestrowy. Depozytariusz sekwestrowy miał obowiązek zwrócić rzecz osobie, która spór wygrała. Taki depozyt różnił się od zwykłego również tym, że depozytariusz miał rzecz w posiadaniu (posessio) a nie w dzierżeniu (detentio) i samodzielnie korzystał z ochrony posesoryjnej.

W wywodzącym się z prawa starożytnej Grecji, depozycie nieprawidłowym deponent składał na przechowanie rzeczy oznaczone gatunkowo tj. zamienne (np. pieniądze, zboże), z możliwością używania ich przez depozytariusza. Rzeczy te stawały się wówczas własnością przechowawcy i był on zobowiązany zwrócić odpowiednią ilość takich samych rzeczy (tego samego gatunku) – a nie tych samych rzeczy.

Upodabniało to depozyt nieprawidłowy do pożyczki. Różniły się one jednak następującymi cechami:

• pożyczka dochodziła do skutku w interesie pożyczkobiorcy, zaś depozyt nieprawidłowy w interesie deponenta;
• depozyt był kontraktem dwustronnie zobowiązującym – pożyczka kontraktem jednostronnie zobowiązującym;
• pożyczka należała do kontraktów stricti iuris – depozyt nieprawidłowy do kontraktów bonae fidei;
• odsetki w pożyczce ustalano osobną stypulacją – w depozycie nieprawidłowym zwykłą umową (pactum).

 Osobny artykuł: Actio depositi directa.

Deponentowi przysługiwało przeciw depozytariuszowi powództwo o zwrot rzeczy – actio depositi, znana również jako actio depositi directa. Powództwo to było skargą cywilną infamizującą, tj. powodującą infamię zasądzonego depozytariusza. Należało do actiones in personam.

 Osobny artykuł: Actio depositi contraria.

Roszczenia depozytariusza chronione były powództwem actio depositi contraria. Powództwo to – tak jak actio depositi – było skargą cywilną in personam.

• MarekM. Kuryłowicz MarekM., AdamA. Wiliński AdamA., Rzymskie prawo prywatne, Kraków: „Zakamycze”, 1999, ISBN 83-7211-089-1, OCLC 830208116 . Brak numerów stron w książce
• Władysław Rozwadowski "Prawo rzymskie" Wydanie II. Poznań 1992 ISBN 83-01-10031-1