Dywizje pancerne (ZSRR)

Dywizje pancerne Armii Czerwonej − związki taktyczne w Armii Czerwonej, formowane na podstawie decyzji SNK ZSSR od 6 lipca 1940 r. do 1946 r.

Etatowa struktura dywizji pancernej w połowie 1940 roku:

• dowództwo dywizji według etatu 010/10 – 183 żołnierzy,
• dwa pułki czołgów, każdy według etatu 010/16 – 2 038 żołnierzy, 52 czołgi ciężkie, 103 czołgi średnie, 27 czołgów chemicznych (miotaczy ognia), 9 czołgów lekkich, 17 średnich samochodów pancernych, 6 lekkich samochodów pancernych,
• pułk zmotoryzowany według etatu 010/15 – 3 280 żołnierzy, 5 średnich samochodów pancernych, 12 lekkich samochodów pancernych, 4 armaty kalibru 76 mm, 27 moździerzy 50 mm, 18 moździerzy 82 mm,
• pułk artylerii haubic według etatu 010/17 – 1 098 żołnierzy, 12 haubic 152 mm, 13 haubic 122 mm,
• batalion rozpoznawczy według etatu 010/11 – 414 żołnierzy, 19 czołgów BT, 12 średnich samochodów pancernych, 6 lekkich samochodów pancernych,
• batalion łączności 010/12 - 287 żołnierzy, 1 czołg ciężki, 4 czołgi średnie, 7 czołgów BT, 5 średnich samochodów pancernych, 5 lekkich samochodów pancernych,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej według etatu 010/14 – 283 żołnierzy, 12 armat przeciwlotniczych 37 mm,
• batalion pontonowo-mostowy według etatu 10/19 – 361 żołnierzy,
• transportowy batalion samochodowy wg etatu 010/977 – 291 żołnierzy,
• batalion remontowy według etatu 010/976 – 179 żołnierzy,
• batalion medyczno-sanitarny według etatu 5/79 – 25 żołnierzy (etat pokojowy),
• kompania regulacji według etatu 010/13 – 67 żołnierzy^[1].

Pułk czołgów według etatu:

• dowództwo pułku,
  • kompania dowodzenia,
• kompania zwiadu,
• kompania saperów,
• kompania remontowa,
• batalion czołgów ciężkich 31 KW-1/KW-2,
• 2 bataliony czołgów średnich po 52 T-34,
• batalion czołgów z miotaczami płomieni (chemicznych).

Pułk zmotoryzowany według etatu:

• dowództwo pułku,
  • kompania dowodzenia,
• kompania zwiadu,
• kompania saperów,
• bateria armat (4 armaty 76 mm),
• 3 zmotoryzowane bataliony w każdym:
  • 3 kompanie strzeleckie,
  • kompania moździerzy (6 moździerzy 82 mm).

Pułk artylerii haubic według etatu:

• dowództwo pułku,
• dywizjon haubic 122 mm
  • 3 baterie po 4 haubice,
• dywizjon haubic 152 mm
  • 3 baterie po 4 haubice.

Batalion zwiadowczy według etatu:

• pluton dowodzenia,
• kompania czołgów,
• kompania średnich samochodów pancernych,
• kompania lekkich samochodów pancernych,
• kompania motocyklowa,
• kompania przeciwlotnicza (4 armaty 37 mm, 12 DSZK)
• bateria (6 armat DRP).

Etat dywizji pancernej w 1941 roku przewidywał następujące stany:

• 10 942 ludzi,
• 375 czołgów 63 ciężkie KW-1/KW-2, 210 średnich T-34, 26 BT, 76 T-26 (w tym 54 z miotaczami płomieni);
• 95 samochodów pancernych: 56 BA-10 i 39 BA-20;
• 12 haubic 122 mm;
• 12 haubic 152 mm;
• 4 armaty 76 mm;
• 12 automatycznych przeciwlotniczych dział 37 mm;
• 18 moździerzy 82 mm;
• 27 moździerzy 50 mm;
• 122 ręczne karabiny maszynowe;
• 390 pistoletów maszynowych;
• 1 528 karabinków automatycznych;
• 1 360 samochodów;
• 84 traktory;
• 380 motocykli.

Sformowana w Leningradzkim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 1 pułk czołgów,
• 2 pułk czołgów,
• 1 pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku dywizja została wyłączona ze składu 1 Korpusu Zmechanizowanego i wysłana na północ do Ałakurtti (obwód murmański). Walczyła tam w składzie 14 Armii Frontu Północnego. We wrześniu 1941 toczyła walki w składzie Frontu Leningradzkiego. Rozformowana została oficjalnie 20 września 1941 r. Od 18 sierpnia do 21 września 1941 r. nazwę 1 Dywizja Pancerna nosiła 1 Dywizja Strzelców Zmotoryzowanych.

Sformowana w Nadbałtyckim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 3 pułk czołgów,
• 4 pułk czołgów,
• 2 pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku stanowiła część 3 Korpusu Zmechanizowanego 11 Armii a od 1 lipca 1941 roku 4 Armii. Rozformowana została 16 lipca 1941 roku.

Dywizja utworzona w Leningradzkim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 5 pułk czołgów,
• 6 pułk czołgów,
• 3 pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 1 Korpusu Zmechanizowanego 14 Armii Frontu Północnego.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 7 pułk czołgów,
• 8 pułk czołgów,
• 4 pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 6 Korpusu Zmechanizowanego 10 Armii Frontu Zachodniego.

Sformowana została w Nadbałtyckim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 9 pułk czołgów,
• 10 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 3 Korpusu Zmechanizowanego 11 Armii,

Sformowana została w Zakaukaski Okręg Wojskowy. W jej skład wchodziły:

• 11 pułk czołgów,
• 12 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 28 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 13 pułk czołgów,
• 14 Pułk pancerny,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 6 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 15 pułk czołgów,
• 16 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 4 Korpusu Zmechanizowanego 6 Armii Frontu Południowo-Zachodniego.

Na bazie resztek dywizji została sformowana 130 Brygada Pancerna. Od grudnia 1942 nosiła nazwę 26 Gwardyjska Brygada Pancerna^[2].

Sformowana została w Środkowoazjatyckim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 17 pułk czołgów,
• 18 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 27 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 19 pułk czołgów,
• 20 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 15 Korpusu Zmechanizowanego Frontu Południowo-Zachodniego.

Na bazie resztek dywizji zostały sformowane:

• 131 Brygada Pancerna - 23 sierpnia 1941,
• 133 Brygada Pancerna (rejon Charkowa) - we wrześniu 1941.^[3]

Sformowana została w Odeskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 21 pułk czołgów,
• 22 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 2 Korpusu Zmechanizowanego 9 Armii.

Na bazie resztek dywizji została sformowana 132 Brygada Pancerna, od stycznia 1942 roku nosząca nazwę 4 Gwardyjska Brygada Pancerna^[3].

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 23 pułk czołgów,
• 24 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 8 Korpusu Zmechanizowanego 26 Armii.

W jej skład wchodziły:

• 25 pułk czołgów,
• 26 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 5 Korpusu Zmechanizowanego 16 Armii.

W jej skład wchodziły:

• 27 pułk czołgów,
• 28 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 7 Korpusu Zmechanizowanego 20 Armii Frontu Zachodniego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 29 pułk czołgów,
• 30 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 16 Korpusu Zmechanizowanego 12 Armii.

Sformowana została w Odeskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 31 pułk czołgów,
• 149 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 2 Korpusu Zmechanizowanego 9 Armii.

W jej skład wchodziły:

• 33 pułk czołgów,
• 34 Pułk pancerne,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 5 Korpusu Zmechanizowanego 16 Armii.

Sformowana została w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 35 pułk czołgów,
• 36 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 7 Korpusu Zmechanizowanego 20 Armii.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 37 pułk czołgów,
• 38 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 22 Korpusu Zmechanizowanego 5 Armii.

Dywizja została sformowana w lipcu 1940 roku w ramach tworzonego 9 Korpusu Zmechanizowanego w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym, stacjonowała zaś w Szepietowce. W jej skład wchodziły:

• 39 pułk czołgów,
• 40 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii haubic,
• batalion rozpoznawczy,
• samodzielny dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• samodzielny batalion łączności,
• batalion pontonowo – mostowy,
• batalion transportowy,
• batalion remontowy,

Sformowana została w Leningradzkim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 41 pułk czołgów,
• 42 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 10 Korpusu Zmechanizowanego 3 Armii.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 43 pułk czołgów,
• 44 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 14 Korpusu Zmechanizowanego 4 Armii.

Sformowana została w Nadbałtyckim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 45 pułk czołgów,
• 144 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 12 Korpusu Zmechanizowanego 8 Armii.

Sformowana została w Leningradzkim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 48 pułk czołgów,
• 49 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 10 Korpusu Zmechanizowanego 3 Armii.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 50 pułk czołgów,
• 113 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 13 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 51 pułk czołgów,
• 52 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 20 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 54 pułk czołgów,
• 140 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 17 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Nadbałtyckim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 55 pułk czołgów,
• 56 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 12 Korpusu Zmechanizowanego 8 Armii.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 57 pułk czołgów,
• 59 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku wchodziła w skład 11 Korpusu Zmechanizowanego 3 Armii.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 60 pułk czołgów,
• 61 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 14 Korpusu Zmechanizowanego 4 Armii.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 46 pułk czołgów,
• 148 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 13 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 63 pułk czołgów,
• 64 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 4 Korpusu Zmechanizowanego 6 Armii.

• 23 czerwca 1941 dowódca 6 Armii I. Muzyczenko wydał rozkaz (na rozkaz dowódcy frontu) dla 4 Korpusu Zmechanizowanego nakazujący przeprowadzenie płytkiego uderzenia na zgrupowanie parchaczewskie (na południe od Krystynopola),a następnie zebranie się w rejonie wyjściowym. Do realizacji tego zadania dowódca Korpusu wydzielił 32 Dywizję Pancerną, której nakazał wykonanie ataku, lecz podczas jej marszu o godzinie 10.00 nadeszły nowe rozkazy. Tym razem dywizja miała wyprzeć oddziały niemieckie z rejonu Wielkich Mostów. W toku realizacji tego zadania wydzielony został 64 pułk czołgów do wsparcia 3 Dywizji Kawalerii w celu zwalczania niemieckiej 9 Dywizji Piechoty. Wieczorem otrzymano nowe dyrektywy od dowództwa 6 Armii. Tym razem 32 Dywizja Pancerna została skierowana do zatrzymania natarcia niemieckiego (w sile 300 czołgów wspartych piechotą) w rejonie Kamionki Strumiłowskiej. Tego dnia 32 Dywizja Pancerna musiała więc oprócz staczanych walk wykonywać długie marsze (odległość ok. 100 km).

• 24 czerwca walki nie ustały nawet z nastaniem nocy. 32 Dywizja Pancerna otrzymała rozkaz wymarszu w rejon Jaworowa (miała wykonać zadanie 8 Korpusu Zmechanizowanego). Rejon wskazany rozkazem osiągnęła w nocy z 24 na 25 czerwca. Równocześnie do walki w rejonie wszedł Łucki 9 Korpus Zmechanizowany.

W dniu 12 lipca w rejonie Kijowa dywizja przekazała wyposażenie bojowe do 8 Dywizji Pancernej. Na bazie dywizji we wrześniu 1941 roku zostały sformowane:

• 1 Brygada Pancerna,
• 8 Brygada Pancerna^[2].

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 65 pułk czołgów,
• 66 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 11 Korpusu Zmechanizowanego 3 Armii.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 67 pułk czołgów,
• 68 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 8 Korpusu Zmechanizowanego 26 Armii.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 69 pułk czołgów,
• 70 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 9 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 71 pułk czołgów,
• 72 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 17 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 73 pułk czołgów,
• 74 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 15 Korpusu Zmechanizowanego

Sformowana została w Zachodnim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 75 pułk czołgów,
• 76 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 20 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 77 pułk czołgów,
• 78 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 16 Korpusu Zmechanizowanego 12 Armii.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 79 pułk czołgów,
• 80 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 19 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 81 pułk czołgów,
• 82 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 22 Korpusu Zmechanizowanego 5 Armii.

Sformowana została w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 83 pułk czołgów,
• 84 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią wojsk 21 Korpusu Zmechanizowanego.

Na bazie resztek dywizji została sformowana 42 Brygada Pancerna wyposażona w czołgi:

• 7 KW-1,
• 22 T-34,
• 32 T-40.

Ta formacja została rozbita w listopadzie 1941 roku pod Briańskiem^[2].

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 85 pułk czołgów,
• 86 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 19 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w 9 Armii, w Odeskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 87 pułk czołgów,
• 88 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 18 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 89 pułk czołgów,
• 90 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 24 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Moskiewskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 91 pułk czołgów,
• 92 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią wojsk 21 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Odeskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 93 pułk czołgów,
• 94 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 18 Korpusu Zmechanizowanego 9 Armii.

Sformowana została w Orłowskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 95 pułk czołgów,
• 96 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 23 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Kijowskim Specjalnym Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 97 pułk czołgów,
• 98 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 24 Korpusu Zmechanizowanego.

W jej skład wchodziły:

• 99 pułk czołgów,
• 100 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 25 Korpusu Zmechanizowanego 21 Armii.

Sformowana została w Orłowskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 101 pułk czołgów,
• 102 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 23 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Północnokaukaskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 104 pułk czołgów,
• 105 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 26 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Środkowoazjatyckim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 106 pułk czołgów,
• 107 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku byłą częścią 27 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Zakaukaskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 108 pułk czołgów,
• 109 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku byłą częścią 28 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Charkowskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 110 pułk czołgów,
• 111 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku w składzie 25 Korpusu Zmechanizowanego 21 Armii.

Sformowana w Północnokaukaskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 112 pułk czołgów,
• 113 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 26 Korpusu Zmechanizowanego.

Sformowana została w Zabajkalskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 114 pułk czołgów,
• 115 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 17 Armii (ZSRR).

Sformowana została z wojsk Frontu Dalekowschodniego. W jej skład wchodziły:

• 116 pułk czołgów,
• 117 pułk pancerny,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 30 Korpusu Zmechanizowanego 1 Armii Dalekowschodniej.

W listopadzie 1941 roku dołączyła do składu 16 Armii (ZSRR) walczącej pod Wołokołamskiem na przedpolach Moskwy. Dywizja była wtedy prawie pozbawiona sprzętu. 23 listopada atakowała bez powodzenia niemieckie oddziały, które wdarły się do miasta Klin. Jej 15 lekkim czołgom Niemcy przeciwstawili 100 swoich.

Sformowana została w Dalekowschodnim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 118 pułk czołgów,
• 119 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 2 Armii wojsk Frontu Daleko-Wschodniego.

Sformowana została w Dalekowschodnim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 120 pułk czołgów,
• 121 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 30 Korpusu Zmechanizowanego

Sformowana została w Zabajkalskim Okręgu Wojskowym. W jej skład wchodziły:

• 141 pułk czołgów,
• 142 pułk czołgów,
• pułk piechoty zmotoryzowanej,
• pułk artylerii,
• dywizjon artylerii przeciwlotniczej,
• batalion rozpoznawczy,
• inne służby.

W czerwcu 1941 roku była częścią 17 Armii.

Sformowana została w czerwcu 1941 roku jako część 30 Korpusu Zmechanizowanego 1 Armii Dalekowschodniej.

• 101 Dywizja Pancerna
• 102 Dywizja Pancerna
• 103 Dywizja Pancerna
• 104 Dywizja Pancerna
• 105 Dywizja Pancerna
• 106 Dywizja Pancerna
• 107 Dywizja Pancerna
• 108 Dywizja Pancerna
• 109 Dywizja Pancerna
• 110 Dywizja Pancerna
• 111 Dywizja Pancerna
• 112 Dywizja Pancerna

• „Rozwój Taktyki Armii Radzieckiej w latach Wielkiej Wojny Narodowej 1941-1945” Praca Zbiorowa wyd. MON Warszawa 1960.
• „Gospodarka Wojenna ZSRR w przededniu wojny” Praca Zbiorowa wyd. Artiem Moskwa 1990. 3. „O Wojnie Ojczyźnianej” Gawrił Popow wyd. Iskry Warszawa 2005.
• Sytuacja militarna Europy w okresie kryzysu politycznego 1938 r.” Marian Zagórniak wyd. PWN Warszawa 1979.
• Działania wojsk zmechanizowanych od natarcia do obrony” Mykoła Horeń wyd. Sim-Ad Kijów 2003.
• Czujkow, W. J. Początek Drogi, Warszawa 1963.
• Greczko, A. Siły Zbrojne Państwa Radzieckiego, Warszawa 1975.
• Guderian, H. Wspomnienia Żołnierza, Warszawa 2003.
• Kazakow M. Nad Mapą Minionych Bitew, Warszawa 1967.
• Kołomyjec, M. Makorow, M. Sowiecka Artyleria Samobieżna 1941 - 1945, Warszawa 2003.
• Magenheimer, H. Hitler ? Strategia Klęski 1940 - 1945, Warszawa 2004.
• Mellenthin von, F. W, Bitwy Pancerne, Warszawa 2002.
• Skibiński, F. Wojska Pancerne w II Wojnie Światowej, Warszawa 1982.
• Solarz, J. Ledwoch, J. Czołgi Sowieckie 1939 ? 1945. Warszawa 1997
• Żukow, G. Wspomnienia i Refleksje, Warszawa 1970.
• Magnuski, J. Czołg Średni T ? 44, Nowa Technika Wojskowa 1999, nr 12.
• Magnuski, J. JS ? 2 na Polu Walki, Nowa Technika Wojskowa 2001, nr 6.
• Żukowaski, P. PzKpfw.VI ,,Tiger" Ausf.B, Czy Naprawdę ,,Królewski" ?, Nowa Technika Wojskowa 2000, nr 12.
• Mark Sołonin: 22 czerwca 1941 czyli Jak zaczęła się Wielka Wojna ojczyźniana. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis, 2007. ISBN 978-83-7510-130-0.
• Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński. Czołgi T-34 w boju. „Technika Wojskowa Historia”. 4, 2013. Warszawa: Magnum X Sp. z o.o.. ISSN 2080-9743. 
• Michał Fiszer, Jerzy Gruszczyński. Czołg średni T-34 - Rusza produkcja wojenna. „Technika Wojskowa Historia”. 6, 2011. Warszawa: Magnum X Sp. z o.o.. ISSN 2080-9743.