John Strentzel
Data i miejsce urodzenia | 29 lub 25 lub 2 listopada 1813 | ||
---|---|---|---|
Data i miejsce śmierci | 31 października 1890 | ||
Miejsce spoczynku | Martinez, Contra Costa County, Kalifornia | ||
Zawód, zajęcie | sadownik, lekarz | ||
Narodowość | polska, naturalizowany Amerykanin (od 1846 r.) | ||
Majątek | Alhambra Valley, Martinez (ok. 2303 akrów pod koniec życia J. Strenzela); liczne nieruchomości w Martinez, San Francisco i in. | ||
Wyznanie | ewangelicko-luterańskie | ||
Rodzice | Jan Strenzel i Zofia Meizner | ||
Małżeństwo | Louisiana Erwin, 31 grudnia 1843 r. w Fannin County, Teksas | ||
Dzieci | Louie (lub Louisa) Wanda (6 lipca 1847 – 6 sierpnia 1905); John William Erwin Burchard (1848-1857); Louisiana Lotta (kwiecień-wrzesień 1851) | ||
Krewni i powinowaci | brat: Henryk Krystian (Henry Christian) (1817-1865); zięć: John Muir (1838-1914) | ||
|
John Theophil Strentzel (ur. 29 listopada 1813, zm. 31 października 1890) – polski emigrant po powstaniu listopadowym, z wykształcenia lekarz i sadownik, osiadły po wieloletniej emigracyjnej tułaczce ostatecznie w Kalifornii, gdzie zasłużył się jako jeden z pionierów kalifornijskiego sadownictwa i zdobył uznanie jako hodowca i lokalny działacz społeczny. Pamiętany także jako teść przyrodnika i propagatora ochrony środowiska naturalnego Johna Muira.
Biografia
Dzieciństwo i młodość
Urodził się jako Jan Teofil Strenzel (znana jest też inna pisownia, np. Strencel)[1] 29 lub 25[2] listopada 1813 r. w Lublinie. Podczas emigracyjnego pobytu na Węgrzech podawał jako miejsce urodzenia Latoszyn, prawdopodobnie z intencją ochrony przed carskimi represjami pozostałych w Lublinie członków rodu. Jego rodzicami byli Jan Strentzel i Zofia z domu Meizner; z sześciorga rodzeństwa (wszyscy ochrzczeni w Kościele ewangelicko-luterańskim) wiek dojrzały osiągnęli jedynie Jan Teofil, Henryk Krystian (ur. 1817) i Zofia (ur. 1820). W spisanej pod koniec życia autobiografii Jan Strentzel maluje obraz dostatniego, harmonijnego i bogobojnego dzieciństwa w domu otoczonym ogrodem. W wieku 17 lat przystąpił do powstania listopadowego, a po jego upadku jesienią następnego roku znalazł się wspólnie z bratem pośród tej polskiej młodzieży, której groziły nie tylko bezpośrednie represje, ale i zaciąg do carskiej armii. Wobec tego bracia zdecydowali się na emigrację i udali się na Węgry. Na akademii medycznej w Budapeszcie (będącej częścią tamtejszego uniwersytetu[3]) Jan uzyskał w 1839 r. dyplom magistra farmacji[1] i kwalifikacje lekarskie, zgodnie z oczekiwaniami ojca i rodzinną tradycją[4]. W następnym roku bracia opuścili na zawsze Europę, by przybyć wpierw do Nowego Orleanu, stamtąd do Luisville, Kentucky, gdzie przyłączyli się do zorganizowanego ruchu kolonizacyjnego i z nim udali się do Teksasu. Nad rzeką Trinity River Jan Strenzel zbudował drewniany dom w tej mniej więcej okolicy, gdzie wkrótce założone zostanie miast Dallas. Gdy pionierska osada, której bracia Strentzel byli częścią, nie zdołała się rozwinąć, Jan i Henryk zakupili teren pod gospodarstwo w Lamar County, a Jan rozpoczął praktykę lekarską. Wkrótce zyskał uznanie i sympatię okolicznych osiedleńców dzięki „oddaniu, z jakim otaczał opieką lekarską wszystkich członków społeczności, bez względu na ich rasę czy sytuację finansową”[5]. O tym, jak trudne jednak były relacje rasowe w tamtym burzliwym czasie istnienia Republiki Teksasu świadczy jeden z zachowanych listów Jana Strentzela do narzeczonej, w którym wyznanie miłości poparte jest konwencjonalną gotowością zabijania Indian w jej obronie[6]. W grudniu 1843 r. Jan Strentzel poślubił Louisianę Erwin (ur. 1821), której rodzina o długiej pionierskiej historii mieszkała najpierw w teksańskim Buve Prairie w hrabstwie Fannin, a potem w Honey Grove. Tamte tereny, leżące na zachodnich krańcach zasiedlanych regionów, były wystawione nie tylko na ataki Indian, maruderów i zwykłych bandytów Dzikiego Zachodu, ale były i dziczą, w której królowały wilki, pumy i grzechotniki; taki obraz rzeczywistości wokół Honey Grove odmalował artykuł w lokalnej gazecie[7]. Wiosną 1849 r. doktor Strentzel z żoną i dwuletnią córką postanowili z grupą 135 pionierów (nad którymi miał sprawować opiekę medyczną) wywędrować do Kalifornii, kuszącej ich nie tyle właśnie odkrytymi tam złożami złota, co łagodnym klimatem i żyznymi terenami.
Lata dojrzałe
Karawana krytych wozów wyruszyła z Clarksville w maju 1849 r. w pełną niebezpieczeństw grożących ze strony Indian i bandytów podróż przez trudne tereny (m.in. pustynny płaskowyż Staked Plains, pustynię Mojave), przekraczając rzeki (m.in. dwukrotnie Brazos, Puerco, Rio Grande, Gila, Kolorado), górskie przełęcze (m.in. Guadalupe Pass[a][8]). Podążano tym samym szlakiem, którym do Kalifornii ciągnęli nie tylko szukający nowych ziemi osadnicy, ale i poszukiwacze złota[9]. Po drodze doświadczono napadów ze strony Indian, długich okresów bez wody i paszy dla zwierząt, burz piaskowych, chorób i innych nieszczęść – co John Strentzel opisał szczegółowo w swojej autobiografii, a jego żona w zachowanym dzienniku[10]. Po kilkutygodniowym pobycie w San Diego, Kalifornia, na przełomie 1849 i 1850 r. ruszono na północ, by w połowie kwietnia 1850 r. przybyć w rejon dzisiejszego La Grange nad rzeką Toulumne z postanowieniem osiedlenia się w tym rejonie na stałe.
Z początku zainwestowali pieniądze uzyskane w wyjątkowo korzystnej sprzedaży na północ od San Diego mułów i krytych wozów, na których przybyli do Kalifornii, w założenie sklepu, hotelu i promu przez Toulumne. Dobrą passę w prowadzeniu interesów przerwała najpierw śmierć ich pięciomiesięcznej córki Louisiany Lotty, a następnie choroba żony Johna Strentzela, która na ponad trzy lata przykuła ją do łóżka. Łatwiejszym do ogarnięcia źródłem dochodu i stylem życia wydawało się gospodarstwo rolne, więc w 1852 r. sprzedano biznes pod miejscowością La Grange, a John razem z bratem Henrym nabył 600 akrów terenu rolnego niedaleko Snelling. Dobrze zapowiadająca się uprawa warzyw i owoców została jeszcze w tym samym roku całkowicie zniszczona podczas powodzi na rzece Merced. Z wielkim trudem i kosztem własnego zdrowia zdołał John Strentzel uratować życie ciężko chorej żony i czteroletniego syna.
W poszukiwaniu dogodniejszych warunków przeniesiono się na początku 1853 r. najpierw do Santa Cruz, ale tamtejszy klimat był niekorzystny dla osłabionych wcześniejszym zapaleniem płuc ojca rodziny, a następnie do Benicii, ówczesnej stolicy stanu Kalifornia. Dzięki poradom i własnym rekonesansom John Strentzel natrafił na wyjątkowo obiecująco rokującą, żyzną dolinę Cañada del Hambre w pobliżu Martinez w hrabstwie Contra Costa. Wspólnie z bratem zakupili 20 akrów terenu pod uprawę drzew owocowych i „z wielkim zapałem [...] podjęli na nowo sadownicze eksperymenty, zapoczątkowane na wspólnych terenach pod Snellingiem”[11]. Jesienią 1861 r. jako plony z ich upraw zebrano: jabłka, gruszki, brzoskwinie, śliwki, morele, figi, czereśnie, winogrona, jeżyny, agrest, truskawki, buraki, pomarańcze, migdały i oliwki. Przedsiębiorstwo pod nazwą Alhambra Valley (tym mianem Lousiania Strentzel zastąpiła wcześniejszą hiszpańską nazwę „dolina głodu”[12]) funkcjonowało doskonale.
Bracia Jan i Henryk nieprzerwanie udoskonalali szczepy hodowany przez siebie roślin i usprawniali metody prowadzenia całego gospodarstwa i firmy, tak że wkrótce obie rodziny (Henryk ożenił się w 1848 r.) doszły do znacznego majątku. Proporcjonalne do sukcesu materialnego były różne formy zaangażowania Johna Strentzela w lokalne życie społeczne (por. poniżej Udział w życiu społecznym). W sierpniu 1857 r. zmarł na błonicę ich syn John Erwin Burchard, co było dla obojga rodziców tragedią, z której nie zdołali się otrząsnąć do końca życia.
Tuż przez śmiercią Johna Strentzela cały majątek Strentzelów obejmował tereny sadownicze o obszarze 2303 akrów, dwa kwartały w centrum Martinez i na nabrzeżu, nieruchomości w San Francisco i w Teksasie. W testamencie całą posiadłość zapisał John Strentzel żonie i córce, a kilka innych parceli przyjaciołom i współpracownikom. John Strentzel został pochowany na niewielkim prywatnym cmentarzu, gdzie spoczywają także inni członkowie rodziny, w pobliżu ich dawnej posiadłości w Alhambra Valley[13].
Udział w życiu społecznym i towarzyskim
Praca na rzecz lokalnej społeczności
Sukces finansowy własnego przedsiębiorstwa ogrodniczego i sadowniczego skłaniał rodzinę Strentzelów w naturalny sposób do udziału z lokalnym życiu gospodarczym na szerszą skalę. Ich wielkim przyczynkiem do wzrostu gospodarczego Martinez było założenie w sierpniu 1874 r. miejscowego oddziału powstałej w 1867 r. ponadstanowej grupy interesu National Grange of the Order of Patrons of Husbandry, zwanej popularnie The Grange, skupiającej lokalne inicjatywy na rzecz współpracy, nie tylko rolniczej czy farmerskiej[14]. John Strentzel ośmiokrotnie sprawował funkcję kierowniczą (Master of the Grange) Alhambra Grange of the Patrons of Husbandry, a jego żona stała na czele kobiet członkiń The Grange (jako Matron of the Grange) w latach 1874–1890. Wśród licznych zasług Alhambra Grange było zbudowanie nabrzeża Granger’s Wharf wraz ze składami i zapleczem (Grange Hall) umożliwiającymi farmerom z Martinez bezpośrednie i łatwiejsze ekspediowanie ich produktów[15]. Strentzelowie popierali także rozwój kolei i scedowali odcinek swoich terenów na jej rozbudowę. Mieli też wkład finansowy w rozbudowę zakładów usług komunalnych, np. Martinez Gas and Electric Company (której był prezesem)[16]. John Strentzel zasiadał na ławie przysięgłych (Contra Costa Grand Jury), w zarządzie szkolnym i pełnił inne funkcje w rozlicznych organizacjach[17]. Znana była powszechnie hojność Strentzelów wobec organizacji kościelnych, dobroczynnych i edukacyjnych. W 1877 r. Strentzelowie założyli na terenie swojego Rancho Cañada osiedle Valona, składające się z 47 parcel i 24 kwartałów mieszkaniowych. Jak wyznał w swojej autobiografii, John Strentzel czuł się republikaninem, a to w jego przekonaniuoznaczało angażowanie się wszędzie tam, gdzie możliwe było podniesienie interesu narodowego i dobrobytu przybranej ojczyzny.
Osiągnięcia sadownicze
Doświadczenie ogrodnicze i sadownicze braci Strentzelów sięgało ich dzieciństwa w Lublinie, gdzie mieszkali w domu otoczonym sadem i ogrodem. Podczas studiów na Węgrzech John Strentzel, jak wspomina w swojej autobiografii, zapoznał się także z procesem produkcji win i zasadami handlu wyrobami winiarskimi. Wiedzę poparła pasja szczepienia nowych drzew owocowych i inne eksperymenty hodowlane, dzięki którym sady braci Strentzelów stały się „modelem naukowego ogrodnictwa na całe hrabstwo Contra Costa” (a model of scientific horticulture within Contra Costa County)[4]. Innowacyjne były także ich metody pakowania owoców w pojemniki z karbonizowanymi otrębami (carbonized bran)[4][15] i ich transportu na rynki San Francisco. Tak wielka była ciekawość i wola eksperymentowania Johna Strentzela, że w 1860 r. szczepił aż 50 różnych odmian brzoskwiń. Bez wahania dzielił się też wynikami swoich sadowniczych eksperymentów rozdając zainteresowanym pędy do szczepienia za darmo i obdarowywał owocami. Wierzył w rozliczne korzyści płynące z sadownictwa i propagował swoje idee przez prelekcje i na łamach lokalnej „Contra Costa Gazette”[18] i w magazynach naukowych publikowanych np. przez California Horticultural Society[19]. W latach 1860. i 1870. był orędownikiem przestawienia rolnictwa w Kalifornii z upraw pszenicy na uprawę owoców; w połowie lat 1880. owoce i orzechy produkowane przez niego i podzielających jego idee innych sadowników były produktami równie ważnymi dla gospodarki Martinez co zboża. Za swe osiągnięcia zdobywał też nagrody, jak np. na targach stanowych w 1863 r. za produkowane przez niego rodzynki z winogron odmiany muscat[20].
John Strentzel należał do tego pokolenia kalifornijskich sadowników, którzy nadali kształt gospodarce rolniczej całego tego regionu, ale tytuł „ojca kalifornijskiego ogrodnictwa”[21] (Father of California Horticulture) przysługuje nie jemu, lecz profesorowi Uniwersytetu Kalifornii Edwardowi Jamesowi Wicksonowi[4].
Kontakty z Polonią
John Strentzel przyjął amerykańskie obywatelstwo i był zdeklarowanym amerykańskim patriotą, zawsze jednak podkreślał swoje pochodzenie z Polski, nieistniejącej za jego życia na mapach świata. Ich dom i posiadłość w Alhambra Valley gościły regularnie Polaków, w tym wiele znakomitości. Helena Modrzejewska po przybyciu do Ameryki w 1876 r. musiała szybko nauczyć się angielskiego i być może pomógł jej w tym pobyt w domu Strentzelów. Innym znakomitym gościem, który się u nich zatrzymał Henryk Sienkiewicz, aktywnie uczestniczący wówczas w życiu polskiej społeczności artystycznej w Kalifornii[22].
Związek rodzinny z Johnem Muirem
Dnia 14 kwietnia 1880 r. córka Johna i Louisiany Strentzelów Louisa (Louie) Wanda Strentzel, jedyna pozostała przy życiu z trojga rodzeństwa, poślubiła Johna Muira, wybitnego przyrodnika szkockiego pochodzenia, jednego ze zwolenników radykalnej ochrony przyrody, który wkrótce miał na tym polu osiągnąć międzynarodową sławę i uznanie. Drogę ku ich związkowi wyznaczyły swatujące wysiłki zaprzyjaźnionych ze Strentzlami par: Jeanne i Ezra S. Carr oraz Mary Louise and John Swett[23]. John Muir mieszkał w domu Swettów w San Francisco od 1874 r. pracując nad artykułami do Studies in the Sierra i przyjaźń z Johnem Swettem, stanowym inspektorem szkolnym, wtenczas nawiązana przetrwała do śmierci Swetta w 1913 r. Małżonkowie Swett należeli do kręgu towarzyskiego Johna Strentzela i według badacza biografii Johna Muira Franka E. Buske, Mary Louise „uważała, że Muir i Louie Strentzel do siebie pasują, i miała nadzieję, że ich ze sobą pozna”[24]. Profesor Ezra Carr był jednym z naukowych mentorów Johna Muira w trakcie jego studiów na uniwersytecie Wisconsin w Madison, a w krótkim czasie razem z żoną Jeanne włączyli go do kręgu swoich bliskich przyjaciół. Dzięki niezwykle częstej, zażyłej i otwartej na wszelkie tematy korespondencji szczególnie ścisłe więzy przyjaźni związały na całe życie Johna Muira z Jeanne Carr.[25] To ona głównie namawiała Muira, by po latach spędzonych na eksploracji i badanich w dolinie Yosemite osiedlił się między ludźmi i przystąpił do publikowania wyników badań. Małżonkowie Carr mieszkali od 1870 r. w Oakland, Kalifornia, odległym od Martinez o ok. 30 km, a ich bliskie kontakty opierały się także na wspólnocie zainteresowań Ezry Carra i Johna Strentzela naukowymi metodami hodowli roślin i wspólnej działalności w The Grange. Strentzelowi znane były artykuły Johna Muira na tematy przyrodnicze publikowane w kalifornijskim „Overland Monthly”. Do pierwszego spotkania Strentzelów i Johna Muira doszło w domu Ezry i Jeanne Carrów w Oakland w 1874 r. i sympatia i uznanie były obustronne. Na zaproszenie do odwiedzenia ich w Alhambra Valley odpowiedział Muir jednak dopiero w listopadzie 1877 r. krótką wizytą po drodze z wyprawy tratwą w dół rzeki Merced do San Joaquin[26]. W następnych dwóch latach miały miejsce kolejne odwiedziny i wymiana listów. Podczas wizyty Muira w Alhambra Valley 16 czerwca 1879 r. odbyły się formalne zaręczyny, ku wielkiej radości i uldze małżonków Strentzel. W momencie zawierania małżeństwa w kwietniu 1880 r., John miał lat 42, a Louie 33.
Małżeństwo wniosło w niezależne dotychczas życie Muira wiele dobrych aspektów stabilizacji, jak solidne zaplecze finansowe i pozycję w społeczeństwie, ale przede wszystkim Muir znalazł w swojej żonie wyrozumiałego i wiernego przyjaciela. W prezencie ślubnym John i Louie otrzymali dom, w którym Strentzelowie sami dotychczas mieszkali, okazałą willę w stylu holenderskiej architektury kolonialnej[27]. Choć współżycie pod jednym dachem układało się harmonijnie, John Strentzel przystąpił do budowy nowego domu dla siebie i żony na wzgórzu w odległości ok. 1,5 kilometra od starego domu. Nowy dom w italizującym stylu wiktoriańskim (Italianate Victorian[4]) wyposażony był – w przeciwieństwie do starego – we wszelkie najnowsze urządzenia i wygody: gazowe oświetlenie, kominki opalane węglem, toalety z bieżącą wodą, a od 1885 r. nawet telefon; na piętrze znajdowało się pięć sypialni. Do umowy małżeńskiej należało także zobowiązanie się Johna Muira do podjęcia obowiązków związanych z prowadzeniem sadów i firmy ogrodniczej, rozrastającej się ponad siły jednej osoby. Muir zdołał co prawda odbyć jeszcze parę wypraw (m.in. na Alaskę w 1880 i 1881 r., i kilkakrotnie w Sierra Nevada), także za namową żony, ale teść miał dla takich eskapad mniej zrozumienia. Toteż Muir poświęcił się całkowicie życiu rodzinnemu (w 1881 r. przyszła na świat pierwsza córka), uprawom i prowadzeniu interesu, i to z wielkim sukcesem finansowym. Nie był zainteresowany kontynuowaniem eksperymentalnego sadownictwa, skupiając się na powiększaniu terenów oddanych pod uprawę winorośli i drzew owocowych. Bez większych strat przeprowadził rodzinną firmę przez okres spadku cen produktów rolnych w latach 1880. i wkrótce zgromadził majątek, który zapewniał dobrobyt całej rodzinie do końca życia.
Wraz ze śmiercią Johna Strentzela w 1890 r. domy i posiadłość przeszły na jego żonę i córkę, a po śmierci Louisiany Strentzel w 1897 r. w całości na Muirów. Od końca lat 1880. John Muir przebywał jednak znowu coraz więcej w górach, podróżował i oddawał się pracy naukowej. Posiadłość w Alhambra Valley sprzedawana była po kawałku, także by finansować jego badania, kampanie na rzecz ochrony przyrody i pracę pisarską. Córki Johna i Louie Muirów nie były zainteresowane przejęciem interesu. Małżonkowie Muir mieszkali nadal w nowym domu rodziców (do którego przenieśli się po śmierci Johna Strantzela), w nim też zmarła w czerwcu 1905 r. Louie Strentzel Muir. W rok później starsza córka Muirów, Wanda, wyszła za mąż i młoda para zamieszkała w mniejszym, starszym domu. W nowym mieszkali John Muir z młodszą córką Helen, pomagającą mu porządkować manuskrypty, dzienniki i notatki, ale i ona wyszła niebawem za mąż i przeniosła na ranczo na obrzeżach pustyni Mojave. Wyjeżdżając do niej z wizytą pod koniec grudnia 1914 r. John Muir opuścił posiadłość Strentzelów po raz ostatni. Zmarł w szpitalu w San Francisco w dzień przed Wigilią.
Tereny i posiadłości Strentzelów dzisiaj
W dniu śmierci Johna Muira, właściciela posiadłości w Alhambra Valley, z jej rozległych obszarów pozostało bardzo niewiele. Życzeniem Muira było, aby dom i jego toczenie przeszły w posiadanie Sierra Club, ale ten obawiał się zbyt wysokich kosztów jego utrzymania. Po tym jak siostry Wanda i Helen sprzedały dom w 1915 r.[b][28], przechodził on kilkakrotnie z rąk do rąk, a i sadownicze tereny samej doliny Alhambra Valley musiały, szczególnie w latach 1950., ustąpić miejsca budowie autostrad i osiedli mieszkaniowych[29]. Dopiero w 1964 r. nieruchomość, zwana w międzyczasie Muir House, przeszła jako Muir National Historic Site na własność stanu Kalifornia i mieści muzeum jej najsłynniejszego ochroniarza przyrody[30].
Uwagi
- ↑ Niektóre źródła, np. https://vault.sierraclub.org/john_muir_exhibit/people/john_strentzel.aspx, zaliczają Johna Strentzela do grupy Forty-Niners, osadników i poszukiwaczy złota, którzy w 1849 r. przybyli w wielkiej liczbie do Kalifornii.
- ↑ Najpełniejszą historię Domu Muira (Muir House), szczególnie okres po śmierci Johna Muira, zawiera maszynopis powielany „Feasibility Report John Muir Home and Vicente Martinez Adobe” wydany w 1963 r. przez National Park Service (https://www.nps.gov/parkhistory/online_books/jomu/jomu_clr.pdf) oraz (https://catalog.hathitrust.org/Record/101735683).
Przypisy
- ↑ a b Polish Club of San Francisco Inc. [online], www.polishclubsf.org [dostęp 2020-06-07] , Zamieszczony na tym portalu internetowym artykuł „Strencel.pdf” podaje obszerne informacje dotyczące wersji imion i nazwiska.
- ↑ Dr John Theophil Strentzel [online], geni_family_tree [dostęp 2020-06-07] (pol.).
- ↑ Page:Encyclopædia Britannica, Ninth Edition, v. 18.djvu/724 – Wikisource, the free online library [online], en.wikisource.org [dostęp 2020-06-07] .
- ↑ a b c d e Mark A.M.A. Foley Mark A.M.A., A Paradise in the Alhambra Valley, [w:] Sally M.S.M. Miller (red.), John Muir in Historical Perspective, New York: Peter Lang Publishing, 1999, ISBN 0-8204-4008-6 (ang.), Dane i informacje, dla których nie podano osobnego źródła, oparte są na tym wydawnictwie.
- ↑ Mark A.M.A. Foley Mark A.M.A., A Paradise in the Alhambra Valley, [w:] Sally M.S.M. Miller (red.), John Muir in Historical Perspective, New York: Peter Lang Publishing, 1999, s. 14, ISBN 0-8204-4008-6, Cytat: Fellow settlers were soon impressed by his commitment to provide medical care for all members of the community despite their race or economic situation. (ang.).
- ↑ FrederickF. Turner FrederickF., Rediscovering America. John Muir in His Time and Ours, New York: Viking, 1985, s. 250, ISBN 0-670-80774-5 (ang.), Wiele danych dotyczących Johna Muira i jego związków z rodziną Strentzelów pochodzi z tej książki, ale jako źródło podawana jest jedynie przy cytatach.
- ↑ 1892 Reunion [online], Honey Grove Preservation League [dostęp 2020-06-07] [zarchiwizowane z adresu 2022-10-20] (ang.).
- ↑ Leland J. Hanchett, Jr. (red.), Crossing Arizona, Phoenix, Arizona: Pine Rim Publishing, 2002, s. 129–147, ISBN 978-0963778574 (ang.).
- ↑ Walter T.W.T. Durham Walter T.W.T., Volunteer Forty-Niners. Tenneseans and the California Gold Rush, Nashville and London: Vanderbilt University Press, 1997, s. 49–53, ISBN 0-8265-1298-4 .
- ↑ Louisian ErwinL.E. Strentzel Louisian ErwinL.E., A Guide to the Louisiana Erwin Strentzel Memoir, 1849 [online], legacy.lib.utexas.edu [dostęp 2020-06-08] (ang.).
- ↑ Mark A.M.A. Foley Mark A.M.A., A Paradise in the Alhambra Valley, [w:] Sally M.S.M. Miller (red.), John Muir in Historical Perspective, New York: Peter Lang Publishing, 1999, s. 19, ISBN 0-8204-4008-6, Cytat: With great enthusiasm the doctor and his brother resumed the horticultural experimentation that they had begun on their joint lands near Snelling. (ang.).
- ↑ Marion RandallM.R. Parsons Marion RandallM.R., Old California Houses. Portraits and Stories, Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1952 (ang.).
- ↑ John Strentzel – Father-in-law of John Muir – Influential People in the Life of John Muir – John Muir Exhibit [online], vault.sierraclub.org [dostęp 2020-06-09] .
- ↑ The National Grange of the Order of Patrons of Husbandry [online], TheFreeDictionary.com [dostęp 2020-06-09] .
- ↑ a b RuthR. Sutter RuthR., Images of America. Martinez, Charleston SC: Arcadia Publishing Martinez Historical Museum, 2004, ISBN 978-0-7385-2920-2 (ang.).
- ↑ Mailing Address: 4202 Alhambra AveM.A.: 4. A.A. Martinez Mailing Address: 4202 Alhambra AveM.A.: 4. A.A., CA 94553 Phone:228-8860 ContactC.9. P.:2. 8. C. Us CA 94553 Phone:228-8860 ContactC.9. P.:2. 8. C., People – John Muir National Historic Site (U.S. National Park Service) [online], www.nps.gov [dostęp 2020-06-09] (ang.).
- ↑ Results 1 to 20 of 187 for strentzel – California Digital Newspaper Collection [online], cdnc.ucr.edu [dostęp 2020-06-09] .
- ↑ Contra Costa Gazette Archives [online], www.genealogybank.com [dostęp 2020-06-08] (ang.).
- ↑ Results 1 to 20 of 187 for strentzel – California Digital Newspaper Collection [online], cdnc.ucr.edu [dostęp 2020-06-10] .
- ↑ Odmiana o tysiącu twarzy – muscat [online], Kondrat Wina Wybrane [dostęp 2020-06-08] .
- ↑ The Summit Times: Polska Misja Pastoralna w San Francisco [online], users.rcn.com [dostęp 2020-06-10] .
- ↑ THE POLISH SOCIETY OF CALIFORNIA was created in 1863 by the idealistic and patriotic members of the Polish Committee, with headquarters in the Russ House, a hotel in San Francisco [online], www.polishclubsf.org [dostęp 2020-06-09] .
- ↑ John Swett – People – John Muir Exhibit [online], vault.sierraclub.org [dostęp 2020-06-10] .
- ↑ A Paradise in the Alhambra Valley, [w:] Sally M.S.M. Miller Sally M.S.M. (red.), John Muir in Historical Perspective, New York: Peter Lang Publishing, 1999, s. 26, ISBN 0-8204-4008-6, Cytat: [...] Mary Swett, wife of educator John Swett, thought Muir and Louie Strentzel compatible, and hoped to bring the two together. (ang.).
- ↑ William FredericW.F. Badè William FredericW.F., The Life and Letters of John Muir, Boston and New York: Houghton Mifflin Company, 1924, OCLC 1154375620 .
- ↑ Chronology (Timeline) of the Life and Legacy of John Muir – from his birth to the present day (1914-2010) – John Muir Exhibit [online], vault.sierraclub.org [dostęp 2020-06-10] .
- ↑ kolonialny styl, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-06-10] .
- ↑ John Muir National Historic Site [online], www.nps.gov [dostęp 2020-06-10] .
- ↑ John Muir Association.org [online], johnmuirassociation.org [dostęp 2020-06-10] .
- ↑ John Muir National Historic Site [online], www.nps.gov [dostęp 2020-06-10] .
Linki zewnętrzne
- Studies in the Sierra
- National Grange of the Order of Patrons of Husbandry
- California Horticultural Society
- „Overland Monthly”
- John Muir National Historic Site