Wielki głód w Grecji
Ciało zagłodzonego greckiego dziecka | |||
Państwo | |||
---|---|---|---|
Data | 1941–1942 | ||
Liczba zabitych | |||
Sprawca | okupacyjne wojska niemieckie, bułgarskie i włoskie | ||
brak współrzędnych | |||
|
Wielki głód w Grecji (gr. Μεγάλος Λιμός) – okres masowego głodu, który miał miejsce podczas okupacji Grecji przez państwa Osi w czasie II wojny światowej, spowodowany polityką rabunkową państw okupacyjnych, w szczególności III Rzeszy. Masowe rekwizycje żywności, w połączeniu z blokadą morską Grecji przez aliantów, krytycznym stanem infrastruktury kraju po niemieckiej inwazji na Grecję oraz pojawieniem się potężnego czarnego rynku, doprowadziły do masowego głodu, który najwyższą śmiertelność osiągnął zimą 1941/1942[3].
Przedostanie się informacji o głodzie na Zachód i wynikająca z tego presja greckiej diaspory ostatecznie zmusiły Royal Navy do częściowego zniesienia blokady. Do końca 1941 roku Turecki Czerwony Półksiężyc, a latem 1942 roku Międzynarodowy Czerwony Krzyż zdołały rozpocząć dostawy żywności w wystarczających ilościach przy wsparciu kilku zagranicznych i greckich organizacji humanitarnych udzielających pomocy finansowej i wsparcia logistycznego[4]. Sytuacja żywnościowa w Grecji pozostawała jednak trudna przez cały okres okupacji hitlerowskiej i głód na niewielką skalę pojawiał się do końca wojny[3].
Tło
Pierwszej inwazji na Grecję dokonały faszystowskie Włochy z terytorium okupowanej Albanii 28 października 1940 roku. Jednak włoski atak szybko przerodził się w upokarzającą porażkę najeźdźców, a siłom greckim udało się przejść do kontrataku i zająć część Albanii. Dlatego 6 kwietnia 1941 roku Grecja została zaatakowana przez nazistowskie Niemcy, w wyniku czego siły greckie doznały błyskawicznej klęski. Zwycięzcy podzielili Grecję na trzy strefy okupacyjne, pomiędzy którymi obowiązywał całkowity zakaz przepływu towarów i osób[5]: Niemcy zajęli rejon Aten, okolice Salonik, kilka strategicznych placówek na Morzu Egejskim i wyspę Kretę; Bułgarzy zajęli północne regiony Tracji i Wschodniej Macedonii; a Włosi kontrolowali większość lądowego terytorium Grecji i Wysp Jońskich[6].
Państwa Osi postrzegały podbite narody jako źródło surowców, żywności i siły roboczej. W ramach tej polityki Grecy mieli zapewnić materialne zaplecze Niemcom i Włochom. Od początku okupacji wojska niemieckie i włoskie prowadziły grabieże wszystkiego, co przedstawiało jakąkolwiek wartość na szeroką skalę, przy czym dochodziło również do pobić, tortur, egzekucji i masakr ludności cywilnej. Stosunek nazistowskich Niemiec do ludów okupowanych zwięźle wyraził Hermann Göring w liście do komisarzy Rzeszy i dowódców wojskowych terytoriów okupowanych z 6 sierpnia 1942 roku:
[…] Ta ciągła troska o obcych musi się skończyć raz na zawsze […] Nie obchodzi mnie, kiedy mówicie, że ludzie pod waszą administracją umierają z głodu. Niech giną, byle Niemcy nie głodowali[7]
Pierwsze miesiące okupacji
W okupowanej Grecji konfiskata paliwa i wszelkich środków transportu (w tym łodzi rybackich i zwierząt jucznych) uniemożliwiała jakikolwiek transfer żywności i innego zaopatrzenia oraz ograniczała do minimum mobilność ludności. Okupanci przejmowali strategiczne gałęzie przemysłu i przywłaszczali przedsiębiorstwa lub kupowali je po zaniżonych cenach, płacąc walutą okupacyjną o niskiej wartości. Skonfiskowali wszystkie zapasy towarów takich jak tytoń, oliwa z oliwek, rodzynki czy jedwab i wywieźli je do swoich krajów[8].
Laird Archer, który pracował dla amerykańskiej agencji pomocowej i przebywał w Atenach, kiedy Niemcy wkroczyli do miasta 27 kwietnia 1941 roku, zanotował w swoim dzienniku:
28 kwietnia. […] Rozpoczęło się masowe plądrowanie Aten.
W pierwszej kolejności skonfiskowano pozostałe zapasy żywności i paliwa. […] [Pracownik] znalazł cały rynek opieczętowany znakami ze swastyką. Niemcy opróżnili wszystkie publiczne zbiorniki [paliwa]. […] Rolnik z Maratonu, który przybył dzisiaj donieść, że nasze pielęgniarki są bezpieczne w górach, powiedział, że jego stada drobiu, a nawet gołębie zostały odstrzelone z karabinu maszynowego, a słupki ze swastykami postawione w czterech rogach pola. Ostrzeżono go, aby pod groźbą śmierci nic nie zabierał z pól.
Najeźdźcy od kilku dni wywożą mięso, bydło i owce na północ od miasta, a teraz zajęli stada bydła mlecznego w okolicach Aten na własny użytek. […] Moi przyjaciele z Ministerstwa Rolnictwa szacują, że krajowe dostawy wynoszące 200 000 ton mogą zostać zmniejszone o jedną trzecią w wyniku uboju.
Nowoczesny transport został przejęty jednocześnie z dostawami żywności. Plac Syntagma jest już zapełniony skonfiskowanymi samochodami. […] Wywożą także autobusy. A zwłaszcza ciężarówki. […] Komunikaty wysyłane i transmitowane przez radio nakazują dostarczenie wszystkich rowerów we wskazane miejsce. Odebrano ich ponad pięć tysięcy.
Systematycznie likwidowane są sklepy hurtowe i detaliczne. Odbywa się to poprzez grzeczną metodę „zakupu” za pomocą świeżo wydrukowanych marek okupacyjnych, niemających żadnej wartości poza Grecją. Wczesnym rankiem wszyscy żołnierze w Atenach, którzy nie mają innych zajęć, otrzymali po 100 takich marek każdy. […] Wysyłano ich do sklepów, żeby wykupili wszystko, od damskich pończoch po sprzęt elektroniczny. Zabierali swoje „zakupy” do urzędu pocztowego lub ekspresu kolejowego i natychmiast wysyłali je do domu, do Rzeszy. […] Widziałem oddział żołnierzy, którzy plądrowali mały sklep z wyrobami skórzanymi, nieśli nowe walizki do sklepu odzieżowego, a wychodzili z wypełnionymi. Sklep Eastman Kodak został opróżniony z aparatów. […] Przejmowane są główne greckie gałęzie przemysłu. Odbywa się to poprzez ten sam uprzejmy system „kupowania” 60 procent wyemitowanych akcji i zatrudniania niemieckiego dyrektora.
Konfiskowane są surowce, metal, skóra i tak dalej. Dziesiątki małych fabryk, zwróconych właścicielom przez szyderczych Niemców jako nieistotne, nie mają teraz materiałów do przetworzenia. […] Stolarze nie mogą zdobyć gwoździ, dzięki którym mogliby kontynuować nieliczne prace budowlane, które są jeszcze prowadzone. Nawet cementu […] nie można już dostać.
Na koniec zabierane jest zaopatrzenie szpitali i aptek. […]
Niesamowita szybkość i wydajność tego procesu wprawia nas w oszołomienie. Nie wiemy, dokąd zwrócić się po najpotrzebniejsze artykuły[9]
Bezrobocie wzrosło do ekstremalnego poziomu, podczas gdy na grecki rząd kolaboracyjny okupanci nałożyli duże daniny w celu utrzymania sił okupacyjnych[5][10]. Okupowana Grecja została obciążona nie tylko kosztami okupacji armii niemieckiej i włoskiej, ale także wydatkami na projekty wojskowe państw Osi we wschodniej części Morza Śródziemnego. W przeciwieństwie do pozostałych krajów okupowanych, których wydatki utrzymywały się poziomie zbliżonym do środków przeznaczanych na obronności przed inwazją państw Osi, wielkość danin Grecji w latach 1941–1942 sięgała 113,7% lokalnego dochodu narodowego[11].
Jeszcze bardziej zaostrzając ten problem, siły alianckie przeprowadziły pełną blokadę morską Grecji, aby osłabić wysiłki militarne państw Osi w tym regionie. Odcięło to cały dotychczasowy import do Grecji, w tym żywności[5].
Greccy rolnicy musieli płacić 10% podatek w naturze od swoich produktów i sprzedawać kolaboracyjnemu rządowi po ustalonych z góry cenach całą swoją produkcję powyżej poziomu minimum egzystencji. Kontrola cen żywności i reglamentacja towarów, które obowiązywały już przed klęską Grecji, zostały teraz zaostrzone. Ze względu na niskie ceny odgórne ustalone przez rząd i nowo nałożone podatki rolnicy dokładali wszelkich starań, aby ukryć swoje produkty przed urzędnikami, a handlarze ściągali towary z półek, co przyczyniło się do zerwania zagranicznych szlaków handlowych, przez które Grecja tradycyjnie prowadziła import żywności[5]. Tym samym niedobory towarów żywnościowych spowodowały wzrost ich cen, zaś obieg niemieckiej marki okupacyjnej i włoskiej Casa Śródziemnomorskiej Drachmy wkrótce doprowadziły do inflacji, w wyniku której czarny rynek i reglamentacja stały się jedynymi środkami zaopatrzenia w żywność ludności greckich miast[12]. Zakazano także rybołówstwa, przynajmniej w początkowym okresie okupacji[13]. Ponadto Bułgarzy zabronili transportu zboża ze swojej strefy okupacyjnej, która odpowiadała za 30% przedwojennej produkcji rolnej Grecji, do reszty kraju[1].
W połowie września 1941 roku, gdy głód był już nieuchronny, Berlin odpowiedział na zapytania niemieckich urzędników w Grecji:
Zaopatrzenie Belgii, a prawdopodobnie także Holandii i Norwegii będzie z punktu widzenia ekonomii wojskowej pilniejsze niż zaopatrzenie Grecji[14]
W przeciwieństwie do racjonalnej eksploatacji zasobów narodowych stosowanej w okupowanych krajach Europy Zachodniej i Północnej, Niemcy w Grecji uciekali się do polityki grabieży[14]. Chociaż kolaboracyjny rząd Jeorjosa Tsolakoglu zażądał, aby państwa Osi importowały zboże przed zimą, nie przyniosło to zauważalnego efektu; Niemcy i Włochy wysłały bardzo małe ilości zboża, podczas gdy Bułgaria nie wysłała niczego. Nieliczne zorganizowane wysiłki Greckiej Cerkwi Prawosławnej i Czerwonego Krzyża nie były w stanie zaspokoić potrzeb ludności[1].
Czynnikami decydującymi o kryzysie żywnościowym była niska dostępność żywności i ograniczenie komunikacji, częściowo z powodu poważnego braku środków transportu (zwłaszcza dlatego, że był on narzucony zarówno towarom, jak i osobom). Kolejnym czynnikiem były podejmowane przez władze lokalne i siły okupacyjne próby sztucznego regulowania rynku i cen[15].
Zima 1941–1942
Sytuacja stała się krytyczna latem 1941 roku, a jesienią nastąpiła wielka klęska głodu[16]. Zwłaszcza pierwszej zimy okupacji (1941–1942) wyjątkowo dotkliwe były niedobory żywności i panował powszechny głód, zwłaszcza w ośrodkach miejskich kraju[17]. Tej zimy wskaźnik śmiertelności osiągnął najwyższy poziom[15] i według brytyjskiego historyka Marka Mazowera był to najgorszy głód, jakiego doświadczyli Grecy od czasów starożytnych[17]. Zwłoki zmarłych potajemnie porzucano na cmentarzach lub na ulicach (być może po to, aby ich krewni mogli nadal korzystać z ich kart żywnościowych). W pozostałych przypadkach ciała odnajdywano kilka dni po śmierci[18]. Widok wychudzonych trupów był na ulicach Aten codziennością[1][19].
Sytuacja w porcie w Pireusie i na całym obszarze Aten wymknęła się spod kontroli; hiperinflacja rosła w zatrważającym tempie, a cena chleba wzrosła prawie 90-krotnie od kwietnia 1941 roku do czerwca 1942 roku[12]. Według akt armii niemieckiej, w samych Atenach śmiertelność w grudniu 1941 roku sięgała 300 zgonów dziennie, podczas gdy szacunki Czerwonego Krzyża były znacznie wyższe i odnotowywały 400 zgonów, a w niektóre dni liczba ofiar sięgała 1000[14][20]. Oprócz obszarów miejskich, głód dotknął także ludność wysp, zwłaszcza Mykonos, Siros i Chios[21].
Nie ma w pełni dokładnych statystyk odnoście liczby zgonów z powodu głodu, gdyż w czasie okupacji nie funkcjonowały księgi metrykalne[22]. Ogólnie szacuje się, że podczas okupacji państw Osi w wyniku głodu i niedożywienia w Grecji zmarło około 300 000 osób[1][2]. Jednak nie wszystkie części kraju doświadczyły jednakowego poziomu niedoboru żywności[16]. Chociaż nie istnieją kompleksowe dane na temat dotkliwości głodu według regionów, dostępne dowody wskazują, że poważne ograniczenia w przemieszczaniu się, bliskość produkcji rolnej i poziom urbanizacji były kluczowymi czynnikami wpływającymi na śmiertelność z powodu głodu[16].
Zniesienie blokady aliantów
Wielka Brytania początkowo była niechętna do zniesienia blokady; osiągnięto jednak kompromis zezwalający na dostawy zboża z neutralnej Turcji. Pierwszym i najważniejszym statkiem z żywnością, któremu pozwolono zaopatrywać Grecję, był we wrześniu 1941 roku turecki SS „Kurtuluş”(inne języki), przybyły ze Stambułu. Artykuły spożywcze zbierano w ramach ogólnokrajowej kampanii Tureckiego Czerwonego Półksiężyca, a operacja była finansowana głównie przez Grecko-Amerykańskie Stowarzyszenie Pomocy Wojennej i Grecką Unię Konstantynopolitanów[23]. Początkowo z Turcji miało zostać wysłanych łącznie 50 000 ton żywności[24], jednak faktycznie dostarczono tylko 17 500 ton[25].
Pomoc ta miała głównie charakter symboliczny; jeden statek nie był w stanie samodzielnie zaradzić tak ekstremalnej sytuacji, a stan tureckiej gospodarki był wówczas nie najlepszy[26]. Po zderzeniu ze skałą u wybrzeży wyspy Marmara z powodu trudnych warunków pogodowych na Morzu Marmara, 20 lutego 1942 roku SS „Kurtuluş” został uszkodzony i zatonął następnego dnia podczas swojego piątego rejsu ze Stambułu do Pireusu w aglomeracji ateńskiej[27].
On sam dostarczył w sumie 6700 ton pomocy w czasie swojej służby w ramach kampanii humanitarnej. Po zatonięciu „Kurtuluşa” Turcja i współpracujące organizacje humanitarne nadal dostarczały pomoc Grecji. Statki takie jak SS „Dumlupınar”, SS „Tunç”, SS „Konya”, SS „Güneysu” i SS „Aksu” zostały przydzielone do dostarczania żywności przy bardziej ograniczonej ilości dostaw. Jeden statek, SS „Dumlupınar”, zabrał do Stambułu około 1000 chorych greckich dzieci w wieku 13–16 lat, aby podczas wojny mogły odzyskać siły w bezpiecznym miejscu, a później zwrócił je Grecji[28][29].
Dzięki wysiłkom diaspory greckiej w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii sytuacja głodującej ludności cywilnej w Grecji stała się tematem debaty publicznej w krajach alianckich. Rosnące naciski społeczne ostatecznie doprowadziły do zniesienia blokady morskiej w lutym 1942 roku[16]. Plan pomocy miał być zrealizowany w ramach Międzynarodowego Czerwonego Krzyża, a Szwecja zaoferowała transport 15 000 ton kanadyjskiej pszenicy[26]. Wkrótce rozpoczęły się dostawy zboża, co wraz ze wzrostem wiosennych temperatur zmniejszyło śmiertelność[16]. Pod koniec 1942 roku stałe dostawy wystarczającej ilości żywności do największych portów kraju spowodowały znaczny spadek śmiertelności[20], jednak sytuacja żywnościowa pozostawała trudna aż do końca okupacji w 1944 roku[30].
Pomoc międzynarodowa była skupiona głównie na dzieciach. W Atenach Czerwony Krzyż zapewniał codzienne racje mleka, opiekę medyczną i odzież dzieciom poniżej drugiego roku życia. W marcu następnego roku okupanci i siły alianckie zgodzili się na utworzenie kierowanej przez Szwedów Wspólnej Komisji Pomocy w celu reorganizacji publicznego systemu zaopatrzenia w żywność. Okupanci zobowiązali się także do zastąpienia wszystkich zawłaszczonych produktów rolnych importowaną żywnością o jednakowej wartości kalorycznej oraz złagodzili najostrzejsze ograniczenia w zakresie przemieszczania się i regulacje cen[16].
Niemiecki plan ratunkowy i opór
Upadek greckiego systemu monetarnego był nieuchronny i Niemcy niepokoili się, że taka możliwość sprawi, iż drachmy wydawane ich żołnierzom staną się bezwartościowe. Aby zaradzić tej sytuacji, Hermann Neubacher został mianowany specjalnym komisarzem Rzeszy w Grecji. Celem Neubachera było utrzymanie pozycji Osi w Grecji bez niszczenia greckiej gospodarki. Jego inicjatywę ułatwiły dostawy Międzynarodowego Czerwonego Krzyża[31].
Od 1943 roku na greckiej wsi dochodziło do akcji odwetowych – palenia zabudowań i masowych egzekucji dokonywanych przez Niemców, szczególnie w Epirze i Tesalii[32]. Niemieckie operacje wojskowe przeciwko rosnącej aktywności partyzanckiej na obszarach wiejskich spowodowały migrację dużej liczbę ludzi do miast lub w góry, pozbawiając część wsi bez siły roboczej. Zimą 1943/1944 na Etolii i niektórych wyspach ponownie pojawił się głód[33]. Co więcej, ludność wiejska nie otrzymywała dostaw Czerwonego Krzyża w takim zakresie jak miasta: dlatego, że Niemcy wzięli odwet na wioskach podejrzanych o wspieranie partyzantów, bądź z obawy, że dostawy wpadną w ręce ruchu oporu. Jednakże największa grecka organizacja podziemna, Narodowy Front Wyzwoleńczy (EAM), przejęła inicjatywę i rozprowadzała żywność oraz odzież do kontrolowanych przez siebie regionów[34].
Wpływ głodu na grecką mentalność
We współczesnym języku greckim słowo „okupacja” jest niemal synonimem głodu spowodowanego trudną sytuacją, w jakiej znalazła się ludność grecka w latach II wojny światowej. Gromadzenie niepotrzebnej ilości jedzenia i irracjonalny strach na widok pustej spiżarni przez wielu Greków nadal jest potocznie nazywany syndromem okupacyjnym, gdyż zachowania te były szczególnie powszechne w latach powojennych[18].
Przypisy
- ↑ a b c d e Voglis 2006 ↓, s. 23
- ↑ a b Baranowski 2010 ↓, s. 273
- ↑ a b Mazower 1995 ↓, s. 44–48
- ↑ Food relief for Greece. api.parliament.uk, 2.08.1944. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
- ↑ a b c d Neelsen i Stratmann 2010 ↓, s. 8
- ↑ Greece’s sacrifices during World War II (Exhibit), San Francisco: Stanford University, 1945 (ang.).
- ↑ Kojak 2006 ↓, s. 4–5.
- ↑ Maciej Konarski: Wielki głód 1941/42. Niezabliźniona rana Grecji. konflikty.pl, 11.03.2012. [dostęp 2024-06-29].
- ↑ Archer 1944 ↓, s. 196–199.
- ↑ Hionidou 2006 ↓, s. 65.
- ↑ Bähr 2005 ↓, s. 232.
- ↑ a b Hionidou 2002 ↓, s. 183
- ↑ Hionidou 2002 ↓, s. 182.
- ↑ a b c De Wever, van Goethem i Wouters 2006 ↓, s. 208
- ↑ a b Hionidou 2006 ↓
- ↑ a b c d e f Neelsen i Stratmann 2010 ↓, s. 9
- ↑ a b Matalas i Grivetti 2007 ↓, s. 132
- ↑ a b Hionidou 2006 ↓, s. 13
- ↑ Palairet 2000 ↓, s. 26.
- ↑ a b Papastratis 1984 ↓, s. 125
- ↑ Hionidou 2011 ↓, s. 113–134.
- ↑ Hionidou 2006 ↓, s. 25.
- ↑ Featherstone 2010 ↓, s. 63.
- ↑ Hüseyin Kalemli, Ufuk Erdem. Turkey’s Humanitarian Aid, Sent via Kurtuluş and Dumlupınar Steamers, to Greece During World War II. „A.Ü.Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi”. 46, s. 205–236, 2011. Erzurum. (ang.).
- ↑ ICRC in WW II: relief work in Greece. International Committee of the Red Cross, 4.02.2005. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
- ↑ a b Voglis 2006 ↓, s. 24
- ↑ Barışı Taşıyan Vapur: Kurtuluş. kizilaytarih.org. [dostęp 2024-06-29]. (tur.).
- ↑ Ali Serbest: İnsanlık gemisi Kurtuluş’u andılar. Denizcilik Dergisi, 24.02.2021. [dostęp 2024-06-28]. (tur.).
- ↑ Çağla Derya Tağmat. Yunanistan’da Büyük Açlık ve Ege’de Yardım Köprüsü: Kurtuluş ve Dumlupınar Vapurları (1941-1942). „Yolu Dergisi”, s. 457–483, jesień 2010. Ankara Üniversitesi Türk İnkılâp Tarihi Enstitüsü Atatürk. [dostęp 2024-06-28]. (tur.).
- ↑ Close 1993 ↓, s. 45.
- ↑ Palairet 2000 ↓, s. 33.
- ↑ Hionidou 2006 ↓, s. 17, 30.
- ↑ Laiou-Thomadakis 1980 ↓, s. 2.
- ↑ Laiou-Thomadakis 1980 ↓, s. 3.
Bibliografia
- Laird Archer: Balkan Journal. New York: WW Norton, 1944. (ang.).
- Shelley Baranowski: Nazi empire: German colonialism and imperialism from Bismarck to Hitler. Cambridge: Cambridge University Press, 2010. ISBN 978-0-521-67408-9. (ang.).
- Johannes Bähr: Das Europa des "Dritten Reichs" : Recht, Wirtschaft, Besatzung. Frankfurt am Main: Klostermann, 2005. ISBN 978-3-465-03401-8. (ang.).
- Richard Clogg: Bearing Gifts to Greeks: Humanitarian Aid to Greece in the 1940s. Palgrave Macmillan, 2008. ISBN 978-0230500358. (ang.).
- David H. Close (red.): The Greek civil war, 1943–1950: studies of polarization. London: Routledge, 1993. ISBN 978-0-415-02112-8. (ang.).
- Bruno De Wever, Herman van Goethem, Nico Wouters: Local government in occupied Europe : (1939–1945). Gent: Academia Press, 2006. ISBN 978-90-382-0892-3. (ang.).
- Kevin Featherstone: The last Ottomans : the Muslim minority of Greece, 1940–1949. Houndmills, Basingstoke, Hampshire: Palgrave Macmillan, 2010. ISBN 978-0-230-23251-8. (ang.).
- "Send us Either Food or Coffins": The 1941–2 Famine on the Aegean Island of Syros. W: Violetta Hionidou: Famine Demography: Perspectives from the Past and Present. Oxford: Oxford University Press, 2002, s. 181–203. DOI: 10.1093/oso/9780199251919.003.0009. ISBN 978-0-19-925191-9. (ang.).
- Violetta Hionidou: Famine and death in occupied Greece : 1941–1944. Cambridge [u.a.]: Cambridge Univ. Press, 2006. ISBN 978-0-521-82932-8. (ang.).
- Violetta Hionidou. What do starving people eat? The case of Greece through oral history. „Continuity and Change”. 26 (1), 2011. Cambridge. DOI: 10.1017/S0268416011000014. (ang.).
- James B. Kojak: Italian Policy in Occupied Greece: Counterproductive Policy Frustrated War Aims. Maxwell Air Force Base, Alabama, 2006. [dostęp 2024-06-28]. (ang.).
- Angeliki Laiou-Thomadakis. The Politics of Hunger: Economic Aid to Greece, 1943–1945. „Journal of the Hellenic Diaspora”. 7, 1980. (ang.).
- Non-Food Food during Famine: the Athens Famine Survivor Project. W: Antonia-Leda Matalas, Louis E. Grivetti: Consuming the Inedible: Neglected Dimensions of Food Choice. Henry, Jeya, Macbeth, Helen. New York: Berghahn Books, 2007. DOI: 10.2307/j.ctt1x76f70.18. ISBN 978-1-84545-353-4. (ang.).
- Mark Mazower: Inside Hitler's Greece: The Experience of Occupation, 1941–44. Yale University Press, 1995. ISBN 0-300-08923-6. (ang.).
- Sven Neelsen, Thomas Stratmann. Effects of Prenatal and Early Life Malnutrition: Evidence from the Greek Famine. „GMU Working Paper in Economics”. No. 10-09, 2010. (ang.).
- Michael Palairet: The four ends of the Greek hyperinflation of 1941–1946. København: Museum Tusculanum Press [u.a.], 2000. ISBN 978-87-7289-582-6. (ang.).
- Procopis Papastratis: British policy towards Greece during the Second World War, 1941–1944. Cambridge: Cambridge U.P., 1984. ISBN 978-0-521-24342-1. (ang.).
- Surviving Hunger: Life in the Cities and the Countryside during the Occupation. W: Polymeris Voglis: Surviving Hitler and Mussolini: Daily Life in Occupied Europe. Robert Gildea, Olivier Wievorka, Anette Warring (red.). Oxford: Berg, 2006, s. 16–41. ISBN 978-1-84520-181-4. (ang.).