Zwoleń (powiat zwoleński)

Ten artykuł dotyczy miasta w Polsce. Zobacz też: inne znaczenia tego słowa.

Zwoleń

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Plac Jana Kochanowskiego w Zwoleniu
Herb
Państwo	Polska
Województwo	mazowieckie
Powiat	zwoleński
Gmina	Zwoleń
Data założenia	1425
Prawa miejskie	1425
Burmistrz	Arkadiusz Sulima
Powierzchnia	15,91[1] km²
Populacja (30.06.2016) • liczba ludności • gęstość	7940[2] 499,1 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 48
Kod pocztowy	26-700
Tablice rejestracyjne	WZW
Położenie na mapie gminy Zwoleń Zwoleń
Położenie na mapie Polski Zwoleń
Położenie na mapie województwa mazowieckiego Zwoleń
Położenie na mapie powiatu zwoleńskiego Zwoleń
51°21′25″N 21°35′02″E/51,356944 21,583889
TERC (TERYT)	1436054
SIMC	0974096
Urząd miejski pl. Kochanowskiego 1 26-700 Zwoleń
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa

Zwoleń – miasto w Polsce, w województwie mazowieckim, w powiecie zwoleńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Zwoleń. Położone nad rzeką Zwolenką, na Wzniesieniach Południowomazowieckich, historycznie w Małopolsce. Miasto królewskie w powiecie radomskim województwa sandomierskiego w drugiej połowie XVI wieku^[3].

Według danych z 31 grudnia 2012, miasto miało 8240 mieszkańców^[4].

Miasto leży w południowej części województwa mazowieckiego, we wschodniej części Równiny Radomskiej^[5].

Przez miasto przepływa niewielka rzeka Zwoleńka, dopływ Wisły.

Historycznie należy do Małopolski. Leżało w ziemi sandomierskiej, następnie w województwie sandomierskim.

Zwoleń położony jest także w dawnej ziemi radomskiej^[6].

Zwoleń powstał na gruncie wsi Gotardowa Wola w latach 20. XV w., na mocy przywileju wydanego przez króla Władysława Jagiełłę. Datowane dokumenty lokacyjne z 1425 poświadczają zaawansowany już stopień zasadzenia osady.

Lustracja miasta z 1564 potwierdza ważność szlaku komunikacyjnego biegnącego z Lublina przez Zwoleń do Radomia i Wielkopolski. Istotnym czynnikiem rozwojowym miasta było rzemiosło, które już w 1555 otrzymało prawo zrzeszania się w cechy.

W latach 1566–1575 prebendarzem miejscowej parafii był Jan Kochanowski.

W wyniku potopu szwedzkiego Zwoleń poniósł ogromne straty materialne i ludzkie, które zaważyły na jego dalszych losach i spowodowały, że miasto nie powróciło już do dawnej świetności. Po upadku insurekcji kościuszkowskiej i III rozbiorze Polski miasto weszło w skład zaboru austriackiego. W 1808 przebywał tu, wraz ze swym sztabem, książę Józef Poniatowski. W 1813 roku do Zwolenia wkroczyły wojska rosyjskie. Po likwidacji Księstwa Warszawskiego i utworzeniu w 1815 rosyjskiego Królestwa Polskiego, wchodzącego w skład Imperium Rosyjskiego, Zwoleń wszedł w jego skład, w wyniku czego znalazł się w zaborze rosyjskim^[7]. W 1844 r. władze rosyjskie utworzyły gubernię radomską, w skład której wszedł Zwoleń.

Od tego momentu zmienił się ustrój miasta, wprowadzono urzędy burmistrza i ławników. Za udział miejscowych Polaków w powstaniach narodowych (szczególnie styczniowego z lat 1863-1864) rosyjskie władze carskie zdegradowały Zwoleń do rangi osady. Efektem tego był zastój ekonomiczno-gospodarczy. W latach 1870–1925 Zwoleń był osadą w gminie Zwoleń. Kiedy Polska odzyskała niepodległość w 1918 r. Zwoleń został włączony do województwa kieleckiego. 10 czerwca 1925 rozporządzeniem Rady Ministrów Zwoleń ponownie został wpisany w poczet miast; jednocześnie rozszerzono jego granice^[8].

W początkach I wojny światowej w okolicach miejscowości rozgrywały się ciężkie boje toczone przez wojska austriackie z oddziałami rosyjskimi. W samym Zwoleniu stacjonował sztab austriackiego korpusu gen. Paula Puhalli^[9].

W 1921 w Zwoleniu mieszkało około 8544 osób z czego 3787 Żydów. Do chwili wybuchu II wojny światowej liczba żydowskich mieszkańców wzrosła do około 5000^[10].

Wybuch II wojny światowej okazał się tragiczny w skutkach, miasto zostało mocno zniszczone^[11]. W wyniku bombardowań Luftwaffe spłonęła zabudowa rynku i zwoleńska synagoga. Po zajęciu miasta przez Niemców, zamieszkujący je Żydzi byli zmuszani do prac porządkowych. Wielokrotnie byli też ofiarami wymuszeń niemieckich żandarmów z Sandomierza^[12]. W Zwoleniu istniała delegatura radomskiego komitetu Żydowskiej Samopomocy Społecznej^[13]. W marcu 1941 do Zwolenia przesiedlono część Żydów z Przytyka^[14]. Getto w Zwoleniu powstało w lutym 1942.^[15] Było zamieszkane przez około 6000 osób, tak ze Zwolenia, jak i Pionek, Garbatki, Gniewoszowa, Sarnowa i Kazanowa. Żydów zmuszano do pracy przy regulacji Wisły oraz wysyłano do obozów pracy w Pustkowie, Skarżysku-Kamiennej i Dęblinie^[16]. 18 sierpnia 1942 Niemcy zaczęli zwozić do Zwolenia Żydów z Gniewoszowa, Janowic, Oblas, Pionek i Policzny. Liczba ludności wzrosła do około 9000–11000^[17][18]. Zwoleńskie getto zostało zlikwidowane 29 września 1942 r, kiedy około 10 000-10 500 ludzi zostało wywiezionych do obozu zagłady w Treblince^[18][19]. W czasie wojny Niemcy zniszczyli żydowski cmentarz. Znane są przypadki egzekucji w radomskim więzieniu Żydów schwytanych po opuszczaniu terenu getta w Zwoleniu^[20]. Zwoleńscy Żydzi walczyli i ginęli w Polskich Siłach Zbrojnych w ZSRR i LWP^[21]. Po zakończeniu działań wojennych, w czerwcu 1945, w Zwoleniu odnotowano obecność 73 Żydów^[22].

Za udział w ruchu oporu (Armia Krajowa i Bataliony Chłopskie) mieszkańcy Zwolenia i okolic trafiali do więzień lub byli rozstrzeliwani w egzekucjach na placu Jana Kochanowskiego, a także ginęli w katowniach Gestapo. 17 kwietnia 1944 Niemcy w ramach akcji pacyfikacyjnej na terenie powiatu kozienickiego aresztowali 17 mieszkańców wsi Augustów, Brzeźnica, Kociołki i Staszów, których następnie rozstrzelali w zbiorowej egzekucji w Zwoleniu^[23]. 19 kwietnia 1944 w odwecie za zlikwidowanie dwóch Niemców przez polskie podziemie, okupanci rozstrzelali 43 osoby^[23].

W pierwszych miesiącach po ustaniu działań wojennych w mieście otwarto gimnazjum przekształcone później w liceum ogólnokształcące. Uruchomiono również średnią szkołę rolniczą.

15 czerwca 1946 roku zgrupowanie oddziałów Związku Zbrojnej Konspiracji pod dowództwem Franciszka Jerzego Jaskulskiego Zagończyka stoczyło starcie pod Zwoleniem z oddziałami Armii Czerwonej^[24].

30 września 1954 w Zwoleniu został utworzony powiat, który należał do województwa kieleckiego, co podniosło znacznie rangę miasta. Powstały dogodne warunki do rozwoju infrastruktury gospodarczej i przemysłowej. Powstała filia Zakładów Metalowych „Łucznik” oraz Zakłady Mięsne.

W latach 1970–1972 Zwoleń zdobył I miejsce w konkursie „Mistrz Gospodarności”. Po likwidacji powiatu 21 sierpnia 1975 gmina i miasto zostają połączone w jedną jednostkę administracyjną i włączone do nowo powstałego województwa radomskiego. W skład gminy weszło 28 okolicznych wsi. Na podstawie ustawy z marca 1990 o terenowej organizacji rządowej 1 sierpnia 1990 został utworzony w Zwoleniu Urząd Rejonowy, obejmujący swym zasięgiem 7 gmin w tym miasta Zwoleń i Lipsko.

W 1999 Zwoleń stał się siedzibą powiatu obejmującego 5 gmin: gminę Tczów, gminę Kazanów, gminę Przyłęk, gminę Policzna oraz gminę Zwoleń. Powiat wszedł w skład województwa mazowieckiego.

• Piramida wieku mieszkańców Zwolenia w 2014 roku^[2].

Zwoleń leży w południowo-wschodniej części województwa mazowieckiego, na skrzyżowaniu drogi krajowej nr 79 Warszawa – Sandomierz – Kraków – Bytom i drogi krajowej nr 12 Łęknica – Żary – Żagań – Głogów – Leszno – Kalisz – Sieradz – Piotrków Trybunalski – Radom – Puławy – Lublin – Dorohusk, która na odcinku Piotrków Trybunalski – Dorohusk ma stać się drogą ekspresową S12 z obwodnicą miasta.

Zwoleń nie posiada stacji kolejowej, niemniej jednak posiada połączenia autobusowe z Lublinem, Warszawą, Radomiem, Tarnobrzegiem, Ustrzykami Dolnymi, Sanokiem, Mielcem, Krakowem, Rzeszowem, Zamościem, Tomaszowem Lubelskim, Poznaniem, Katowicami, Łodzią, Lipskiem, Kozienicami, Iłżą, Puławami, Wrocławiem, Częstochową, Piotrkowem Tryb., Kielcami i Chełmem. Obsługiwane są przez PKS i firmy prywatne.

W Zwoleniu działają Szkoła Podstawowa im. Władysława Jagiełły, Liceum Ogólnokształcące im. Jana Kochanowskiego oraz Zespół Szkół Rolniczo-Technicznych im. Bohaterów Walki z Faszyzmem. Założony także został Uniwersytet Trzeciego Wieku, którego zadaniem jest zwiększenie aktywności takich osób w życiu kulturalnym.

W Zwoleniu odbywają się imprezy kulturalne, organizowane przez Dom Kultury oraz władze miasta i powiatu. Najbardziej znaną są coroczne imieniny Pana Jana poświęcone Janowi Kochanowskiemu. Odbywają się one w przedostatnią niedzielę czerwca (pierwsza niedziela wakacji). Na imprezę zaproszeni byli m.in.: Szymon Wydra, Ryszard Rynkowski, Jerzy Zelnik, Czesław Majewski, Tadeusz Ross, Dariusz Jakubowski, Stachursky, Alicja Majewska, Marek Torzewski, zespoły Budka Suflera i Kombii, uczestnicy programu Europa da się lubić i inni. Na innych imprezach w Zwoleniu wystąpili także zespół Boys i Ewelina Flinta. W 2000 Zwoleń odwiedził w ramach kampanii wyborczej przed wyborami prezydenckimi prezydent Aleksander Kwaśniewski.

Od lat 70. XX wieku działa Muzeum Regionalne^[25].

• kościół parafialny Podwyższenia Krzyża Świętego z XVI wieku, z kaplicami Kochanowskich, w podziemiach której spoczywają szczątki Jana Kochanowskiego wraz z rodziną oraz Owadowskich, spokrewnionych z Kochanowskimi;
• kaplica św. Anny przy ul. Wojska Polskiego;
• pomnik Jana Kochanowskiego z Urszulką, od ul. Kościelnej;
• pomnik Jana Kochanowskiego w centralnej części parku na pl. Jana Kochanowskiego;
• pomnik Władysława II Jagiełły przy Szkole Podstawowej przy ul. Ludowej;
• pomnik św. Jana przy ul. św. Jana;
• ściana straceń w północno-wschodniej części pl. Jana Kochanowskiego.

Kościół katolicki

• Parafia Podwyższenia Krzyża Świętego
• Parafia Zesłania Ducha Świętego

Świadkowie Jehowy

• zbór Zwoleń, Sala Królestwa^[26].

W Zwoleniu działa nieformalny klub rowerowy^{[potrzebny przypis]} oraz brydżowy (od 2001), klub tenisa ziemnego, klub piłkarski Zwolenianka, klub szachowy Hetman (przy Domu Kultury) oraz MPKS (miejski parafialny klub sportowy) i UMKS „Orlęta” Zwoleń – młodzieżowy klub piłki ręcznej. W 2013 roku został ukończony skatepark na terenie Orlika.

Miasta i gminy partnerskie:

• Zvolen
• Ploeszti

• Synagoga w Zwoleniu
• Cmentarz żydowski w Zwoleniu

• Krzysztof Urbański Zagłada Żydów w dystrykcie radomskim Wydawnictwo Naukowe Akademii Pedagogicznej Kraków 2004 ISBN 83-7271-260-3.
• WojciechW. Lipowski WojciechW., Lekarz: wspomnienia, Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1980, ISBN 83-205-3213-2, OCLC 69279206 . Brak numerów stron w książce
• KazimierzK. Jaroszek KazimierzK., SebastianS. Piątkowski SebastianS., Martyrologia Żydów w więzieniu radomskim 1939–1944: wykaz zamordowanych, zmarłych, deportowanych do obozów koncentracyjnych i obozów zagłady, Radom: Archiwum Państwowe, 1997, ISBN 83-905288-0-0, OCLC 316463715 . Brak numerów stron w książce
• Eugeniusz Fąfara Gehenna ludności żydowskiej Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza Warszawa 1983 ISBN 83-205-3452-6.
• Księga adresowa Polski (wraz z W.M. Gdańskiem) dla handlu, przemysłu, rzemiosł i rolnictwa Towarzystwo Reklamy Międzynarodowej Warszawa 1928 s. 334

• Zwoleń, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XIV: Worowo – Żyżyn, Warszawa 1895, s. 700 .
• Zwoleń (powiat zwoleński), [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XV, cz. 2: Januszpol – Wola Justowska, Warszawa 1902, s. 722 .
• żydowska księga pamięci Zwolenia, wolny dostęp przez Bibliotekę Publiczną Nowego Jorku (New York Public Library) (jid.)
• Zdjęcie Szkoły Rolniczej w Zwoleniu zamienionej w czasie wojny w niemieckie koszary na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego [1]
• Zdjęcie Zwolenia zniszczonego przez bombardowanie podczas kampanii wrześniowej 1939 r. na stronach Narodowego Archiwum Cyfrowego [2]
• strona gminy
• Strona starostwa