Jednokružni većinski izborni sistem

Jednokružni većinski izborni sistem,^[1] sistem izbora relativnom većinom^[2] ili sistem „prvi kroz cilj” (engl. first-past-the-post system)^[2] jeste većinski izborni sistem rangiranog glasanja s jednim pobednikom, gde birači označavaju jednog kandidata kao favorita. Čak i ako ne dobije više od polovine svih glasova, kandidat koji ima najviše glasova (relativna većina) jeste pobednik.

U teoriji društvenog izbora, jednokružni većinski sistem smatra se degenerisanim oblikom rangiranog glasanja, gde birači „rangiraju” kandidate, ali je samo prvi izbor važan. Stoga se sistem obično primenjuje pomoću glasačkog listića na kojem birači glasaju samo za jednog kandidata.

Jednokružni većinski sistem primenjuje se u izborima za Dom komuna Ujedinjenog Kraljevstva još od srednjeg veka. Njegova upotreba proteže se na bivše britanske kolonije, prvenstveno na Sjedinjene Američke Države, Kanadu i Indiju. Upotrebljava se za dodelu mandata u parlamentarnim izborima u približno trećini država sveta, uglavnom u anglofonim zemljama. Takođe se upotrebljava za biranje državnih poglavara u nekim zemljama, premda ređe od dvokružnog sistema.

Uprkos svojoj jednostavnosti i starini, jednokružni većinski sistem ima nekoliko značajnih nedostataka. Kao metod „pobednik dobija sve” (engl. winner-take-all method), sistem neretko daje disproporcionalne rezultate, naročito kad se biraju zastupnici u parlamentu, jer političke stranke ne dobijaju zastupljenost u skladu sa svojim udelom glasova. To obično favorizuje najveću stranku i stranke sa snažnom regionalnom podrškom nauštrb manjih stranaka bez geografski koncentrisane baze.

Pristalice izborne reforme generalno su veoma kritične prema jednokružnom većinskom sistemu zbog spomenutih nedostataka, ali ukazuju i na druge probleme, kao što je ranjivost sistema na džerimandering (koji može stvoriti distorziju zastupljenosti u parlamentu), veliki broj izgubljenih glasova i mogućnost preokreta većine (tj. stranka koja osvoji najviše glasova može da dobije manje mandata od druge najveće stranke, a time i da izgubi izbore). Tokom 20. veka mnoge države koje su prethodno primenjivale sistem prestale su njegovu upotrebu i zamenile ga drugim izbornim sistemima. Tu spadaju bivše britanske kolonije Australija i Novi Zeland.

Neke države primenjuju jednokružni većinski sistem u kombinaciji s proporcijalnim sistemom u sistemu paralelnog glasanja ili u kompenzacijskim kombinovanim sistemima, npr. kao deo proporcionalnog sistema mešovitih članova.

Izbori koji upotrebljavaju jednokružni većinski sistem podrazumevaju jednog pobednika. Glasački listić zahteva od birača da označi samo jednu opciju s liste kandidata. Kandidat koji osvoji najviše glasova (relativna većina) pobeđuje. U parlamentarnim izborima država je podeljena na izborne jedinice, od kojih svaka bira svog zastupnika u parlamentu jednokružnim većinskim sistemom.

Naučnici ocenjuju metode glasanja pomoću matematički izvedenih kriterijuma, koji opisuju poželjne karakteristike metode. U nastavku su navedeni ispunjeni i neispunjeni kriterijumi pri primeni jednokružnog većinskog sistema u izborima s jednim pobednikom.

Možda najupečatljiviji efekat većinskog glasanja je činjenica da broj mesta stranke u parlamentu nema nikakve veze sa prebrojavanjem glasova na izborima, već samo u tome kako su ti glasovi bili geografski distribuirani. Ovo je bila meta kritika za ovu metodu jer mnogi tvrde da je osnovni zahtev izbornog sistema da tačno predstavlja stavove birača. Jednokružni većinski sistem često stvara „lažne većine“ prevelikim predstavljanjem većih stranka (dajući većinu poslaničkih/zakonodavnih mesta stranci koja nije dobila većinu glasova) dok nedovoljno predstavlja manje stranke. U Kanadi su većinske vlade formirane zbog toga što je jedna stranka osvojila većinu glasova u Kanadi samo tri puta od 1921.: 1940., 1958. i 1984. godine. U Ujedinjenom Kraljevstvu, 19 od 24 parlamentarnih izbora od 1922. godine proizveli su jednostranačku većinu. U svim osim u dva izbora (1931. i 1935.), vodeća stranka nije imala većinu glasova širom Ujedinjenog Kraljevstva.

U ekstremnim slučajevima, ovo može dovesti do toga da stranka dobije relativnu većinu ili čak većinu ukupnih glasova, ali i dalje ne uspe da dobije relativnu većinu poslaničkih mesta. Ovo rezultira situacijom koja se zove preokret većine ili izborna inverzija.^[6][7]Poznati primeri druge-najveće stranke (po glasovima na nacionalnom nivou) koja je osvojila većinu mesta uključuju izbore u Gani 2012, na Novom Zelandu 1978. i 1981. i u Ujedinjenom Kraljevstvu 1951. godine. Poznati primeri druge-najveće stranke (po glasovima na nacionalnom nivou) koja je osvojila relativnu većinu mandata uključuju izbore u Kanadi 2019. i 2021. kao i u Japanu 2003. godine. Čak i kada stranka osvoji više od polovine glasova u skoro dvostranačkom takmičenju, moguće je da drugoplasirani osvoji većinu mesta. To se dogodilo u Svetom Vinsentu i Grenadinu 1966., 1998. i 2020. i u Belizu 1993. godine. Čak i sa samo dve stranke i jednakim izbornim jedinicama, za osvajanje većine odbornika jednostavno je potrebno dobiti više od polovine glasova u više od polovine izbornih jedinica—čak i ako druga stranka dobije sve glasove date u drugim izbornim jedinicama—pa je nešto više od četvrtine glasova teoretski dovoljno da se osvoji većina u parlamentu. Sa dovoljno kandidata koji dele glasove u izbornu jedinicu, ukupan broj glasova potrebnih za pobedu može biti proizvoljno mali.

Pod većinskom glasanju, mala stranka može odvući glasove i mesta od veće stranke kojoj je sličnija, i stoga dati prednost onoj kojoj je manje slična. Na primer, na predsedničkim izborima u Sjedinjenim Državama 2000. levičarski Ralf Nejder je dobio više glasova od levičarskog Al Gora, što je rezultiralo time da je Nejder nenamerno uzrokovao Demokrate da gube izbori. Prema engleskoj grupi za politički pritisak „Neka glasovi budu važni“, jednokružni većinski sistem stvara snažan izborni podsticaj za velike stranke da ciljaju slične segmente birača sa sličnom politikom. Efekat ovoga smanjuje političku raznolikost u zemlji jer su veće stranke podstaknute da se udruže oko sličnih politika.^[8]Mreža izbornog znanja „ACE“ opisuje indijsku upotrebu većinskog glasanja kao „nasleđe britanskog kolonijalizma“.^[9]

Duveržerov zakon je ideja u politikologiji koja kaže da će izborne jedinice koje koriste jednokružni većinski sistem dovesti do dvopartijskih sistema, ako im se da dovoljno vremena. Ekonomista Džefri Saks objašnjava:

Glavni razlog većinskog karaktera Amerike je izborni sistem za Kongres. Članovi Kongresa se biraju u jednočlanim izbornim jedinicama prema principu većinskog glasanja, što znači da kandidat sa najviše glasova osvaja mandat u Kongresu. Stranka ili stranke koje su izgubile uopšte ne dobijaju reprezentaciju. Izbori koji koriste većinsko glasanje imaju tendenciju da proizvedu mali broj velikih stranka, možda samo dve, što je princip poznat u politikologiji kao Duveržerov zakon. Manje stranke su gažene na prvim izborima.

– od Saksov Cena civilizacije (na engleskom), 2011^[10]

Međutim, većina zemalja s jednokružnim većinskim sistemom ima višestranačka parlamenta (iako sa dve stranke veće od ostalih), a Sjedinjene Države su glavni izuzetak.^[11] Postoji kontra-argument Duveržerovom zakonu, da dok na nacionalnom nivou sistem relativne većine promoviše samo dve stranke, u pojedinačnim izbornim jedinicama supervećine će dovesti do lomljenje glasova.^[12]

Predloženo je da distorzije u geografskoj reprezentaciji daju podsticaj strankama da ignorišu interese oblasti u kojima su suviše slabe da bi imale velike šanse da dobiju reprezentaciju, što dovodi do vladu koji ne vladaju u nacionalnom interesu. Dalje, tokom predizbornih kampanja, predizborna aktivnost stranaka teži da se fokusira na marginalne izborne jedinice gde postoji mogućnost promene u reprezentaciji, ostavljajući nemarginalne izborne jedinice isključene iz učešća u aktivnoj kampanji.^[13] Političke partije deluju tako što ciljaju izborne jedinice, usmeravaju svoje aktiviste i predloge ka onim izbornim jedinicama koje se smatraju marginalnim, gde svaki dodatni glas ima veću vrednost.^[14][15]

Ovu osobinu većinskog glasanja često koriste njene pristalice za razliku od proporcionalnih sistema. U ovom drugom slučaju, manje stranke deluju kao „kraljotvorci“ u koalicijama jer imaju veću pregovaračku moć i stoga je njihov uticaj na politiku nesrazmeran veličini parlamenta – ovo se uglavnom izbegava u većinskim sistemima gde se uglavnom postiže većina.