Şeyh Üveys Celâyir

Şeyh Üveys Celâyir
Muhammed b. Muhammed el-'Arif, Ferhäd u Gülistan adlı eserini Farhädnäma, Karabağ ve Erdebil'den Şeyh Üveys Bahadur Han'a sunar (1369-72). Topkapı Sarayı Müzesi Yazma Eserler Kütüphanesi Ms. H. 678 (detay)
Celâyir Sultanı
Hüküm süresi	1356 – 1374
Önce gelen	Hasan-ı Büzürg
Sonra gelen	Şeyh Hasan Celâyir
Ölüm	10 Ekim 1374 Tebriz, İran
Defin	Shadbad-e Mashayekh, Tebriz
Eş(ler)i	Haji Mama Khatun
Hanedan	Celâyiriler
Babası	Hasan-ı Büzürg
Annesi	Dilşad Hatun
Dini	İslam

Şeyh Üveys Celâyir (Farsça: شیخ اوویز جلایر) Irak'ın (1356-1374) ve Azerbaycan'ın (1360-1374) Celâyir hükümdarıydı. Hasan-ı Büzürg ile Çobanoğulları prensesi Dilşad Hatun'un oğludur.

Şeyh Üveys Celâyir babasının yerine geçtikten kısa bir süre sonra, Celayirlilerin eski düşmanı Çobanoğulları, 1357'de Canibeg komutasındaki Altın Orda güçleri tarafından alt edildi.^[1] Malik Eşref idam edildi, Azerbaycan fethedildi. Canibeg'in Azerbaycan'dan çekilmesi ve oğlu Berdibeg'in de 1358'de bölgeyi terk etmesi üzerine bölge, komşularının başlıca hedefi haline geldi. İlk başta Mavi Orda'nın egemenliğini tanıyan Şeyh Üveys Celâyir, eski Çobanoğulları topraklarını kendisi almaya karar verdi, hatta Malik Eşref'ın eski emirlerinden biri olan Ahi Juq bölgeyi Moğolların elinde tutmaya çalıştı.^[1]

Üveys, Sitay dağı yakınlarında bir muharebede Çobanoğullarının kalıntılarına karşı hızlı bir zafer kazandıktan sonra Ağustos 1358'de bölgeyi fethetti.^[2] Bağdat'a ek olarak artık Tebriz'i de kontrolü altındaki büyük bir şehir olarak övünebilirdi.^[1] Cenevizliler'in civarda kale şehir kurmaya çalışmaları üzerine Cenevizliler'le bazı sorunlar yaşamış ve bu durum Ceneviz'in bölgeyi boykot etmesine neden olmuştur.

Kendilerini sadece sembolik ilhanların emiri olarak iddia eden seleflerinin aksine, Şeyh Üveys sultan, han^[3] ve hatta ilhan^[4] gibi kraliyet unvanları kullanmıştır.

Daha sonra emiri Ali Piltan'ı, Ahi Cuk'un saklandığı Nahçıvan'a gönderdi. Ancak 28 Ocak 1359'da feci bir yenilgiye uğrayan Üveys, Bağdat'a çekilmek zorunda kaldı ve Tebriz'i geçici olarak Ahi Cuk'a kaptırdı. Aynı yıl Muzafferîler Tebriz'i ele geçirince, Mübârizüddin Muhammed bölgenin yeni hükümdarı ve yeni rakibi oldu. Ancak bu rekabet, Şah Şuca'nın kendi oğlu tarafından kör edilip hapsedilmesiyle son buldu. Artık Üveys Azerbaycan'ın efendisi olmuştu. Timurtaş, Çobanoğulları topraklarını geri almak için sefere çıktıysa da Ahlatlı Hızırşah (ö. 1384) tarafından 1360 yılında idam edilmek üzere Üveys'e teslim edildi.

Şeyh Üveys Celâyir, iktidarı sırasında İran'daki nüfuzunu artırmaya çalıştı. Muzafferiler'in iktidar mücadelelerine katılarak Şah Mahmud'un kardeşi Şah Şuca'ya karşı mücadelesini destekledi. Şah Mahmud, 1363 civarında Şiraz'ı fethederek destek gördü ve daha sonra oğlu 1369/70'te Şeyh Üveys Celâyir'in kızlarından biriyle evlendi.

1364 yılında Şeyh Üveys Celâyir, Şirvanşah Kavus'a karşı sefer düzenledi ancak Bağdat valisi Hoca Murjan'ın başlattığı bir isyan, onu otoritesini yeniden tesis etmek için geri dönmeye zorladı.^[5] İsyanı Memlük Sultanlığı'ndan Eşref Şaban da destekledi. Üveys, Murjan'ı yenmeyi başarsa da sonunda affedildi ve 1367'de tekrar vali olarak göreve getirildi ve 1374'teki ölümüne kadar bu görevi sürdürdü.

1366 yılında Şeyh Üveys Celâyir, Karakoyun Türkmenleri'ne karşı yürüdü ve Musul'da liderleri Birdi Hoca'yı ve kardeşi Bayram Hoca'yı Muş Muharebesi'nde yendi.^[6] Daha sonra, bu arada Tebriz'e iki kez saldıran Şirvanşah Kavus'a yeniden yöneldi. Emir Bayram Bey, Şamahı'yı 3 ay kuşattıktan sonra Kavus, 3 ay daha hapsedildi. Affedildi ve oğlu Huşeng bin Şirvan'ın 1372'ye kadar Üveys'in rehin tutulmasıyla Celâyir vasalı olmayı kabul etti.^[7]

1367'de kardeşi Emir Kasım veremden öldü, Şirvan'ı ele geçiren gözde komutanı Bayram Bey de aşırı içkiden öldü. Ertesi yıl Üveys eşi Hacı Mama Hatun'u da kaybetti.

1369 yılında Venedik Cumhuriyeti ile ilişki kurmayı denedi ancak başaramadı. Doğuya doğru daha da genişlemek amacıyla Gürgan'de hüküm süren Emir Vali'ye karşı savaştı ve onu 1371'de Rey'de yendi. Ancak kardeşi Amir Zahid'in Ujan'da sarayın çatısından düşerek ölmesi üzerine geri dönmek zorunda kaldı. Rey valiliği, iki yıl sonra Adil Ağa'nın takip ettiği Kutluğ Şah'ın eline emanet edildi.^[6]

Şeyh Üveys Celâyir seferleri nedeniyle İran'da çok zaman geçirdi ve 10 Ekim 1374'te Tebriz'de öldü;^[8] ancak Bağdat başkenti olarak kaldı.^[6] Onun döneminde Celâyiriler Devleti en güçlü dönemini yaşıyordu. Askeri maceralarının yanı sıra, bölgede son yıllarda büyük zarar gören ticari işletmeleri canlandırma çabaları ve sanata olan ilgisiyle tanınıyordu. Tarihçisi Ebu Bekir el-Kutbi el Ahri, Şeyh Üveys Celayir'in Tarık-i Şeyh Üveys'te yaptıklarını yazmıştır.^[6]

Şeyh Üveys Celâyir'in yerine oğlu Şeyh Hasan Celâyir geçti,^[9] ancak aynı gün hemen suikasta uğradı.

Hacı Mama Hatun (ö. 1368) ile evlenmiş ve bu evlilikten birkaç çocuğu olmuştur:

• Şeyh Hasan Celâyir (ö. 9 Ekim 1374) — Tebriz ulemasının ileri gelenlerinden Kadı Şeyh Ali'nin kızıyla evlidir.^[10]
• Şeyh Ali Celâyir - Bağdat Valisi
  • Şah Veled Celayirî
    • Sultan Mahmud Celâyir
    • Sultan Aveys Celâyir
    • Sultan Muhammed Celâyir
• Şeyh Hüseyin Celâyir (k. 1382) - 1374'te sultan oldu
• Şeyh Bayazid Celâyir - Sultaniye'nin hükümdarı
• Sultan Ahmed Celâyir (ö. 1410) — Erdebil Valisi, Hüseyin'in yerine geçti
  • Ala-du-Devlet Celâyir
    • Hüseyin bin Ala-du-Devlet Celâyir
• Döndü Hatun (Tartışmalı)

Özel

Genel

• Jackson, Peter (1986). "Jalayirids, Muzaffarids and Sarbadars". Lockhart, Laurence; Jackson, Peter (Ed.). The Cambridge History of Iran, Volume 6: The Timurid and Safavid Periods (İngilizce). Cambridge: Cambridge University Press. ss. 1–42. ISBN 0-521-20094-6. 

• Jackson, Peter (2008). "Jalayerids". Encyclopaedia Iranica, Vol. XIV, Fasc. 4. ss. 415-419. 
• Wing, Patrick (2016). The Jalayirids: Dynastic State Formation in the Mongol Middle East. Edinburgh University Press. ss. 1-256. ISBN 9781474402262.