Turan Emeksiz Anıtı

41°00′35″K 28°57′47″D / 41.00972°K 28.96306°D / 41.00972; 28.96306TasarlayanSemahat AcunerMalzemeBronzAçılış tarihi27 Mayıs 1963

Turan Emeksiz Anıtı, 28 Nisan 1960’ta İstanbul'da Beyazıt Meydanı’ndaki öğrenci olayları sırasında hayatını kaybedenlerin anısını yaşatmak için olayların geçtiği meydana dikilmek üzere heykeltıraş Semahat Acuner tarafından bronzdan yapılmış soyut bir açık hava heykelidir.

Muhalif öğrenci Turan Emeksiz’in vurulduğu noktada “Hürriyet Anıtı” adıyla 27 Mayıs 1963’te açılan eser, heykel literatürüne “Turan Emeksiz Anıtı” olarak geçmiştir^[1] ve 27 Mayıs Darbesi'nin simgelerindendir.^[2] 21 Nisan 1985’te Emeksiz’in vurulduğu noktadaki yerinden sökülerek caddenin karşısına taşınmış ve anıtsallık özelliğini yitirmiştir.^[3]

Turan Emeksiz Anıtı, üç metre yüksekliğinde ve iki buçuk metre genişliğinde sade bir eserdir; yüksek bir kaide üzerinde değil, göz hizasında yer alır.^[3] Tamamen soyut bir yaklaşımla gerçekleştirilmiştir; herhangi bir şekilde ölü kültü ile ilişkilendirilmemiştir.^[4] Kimilerine göre özgürlüğü temsil eden bir çam kozalağından esinlenmiştir; kimi bakış açılarına göre sıkılmış ve en sonunda çatlamış bir yumruk veya parçalanıp filiz vermiş bir tohum olarak 28 Nisan günü meydana gelen tepkiyi ve mücadeleyi anlatır.^[1]

Üniversite öğrencilerinin Beyazıt Meydanı’nda Menderes hükümetini protesto için düzenlediği gösteriler sırasında 28 Nisan 1960 günü hayatını kaybeden 20 yaşındaki üniversite öğrencisi Turan Emeksiz anısına bir anıt yapılması fikri, 27 Mayıs 1960 darbesinden sonraki günlerde ortaya atılmıştı.^[2] 1960 yılı içinde bir anıt yarışması yapıldı.^[1]

Başkanlığını İstanbul Üniversitesi rektörü Sıddık Sami Onar’ın yaptığı yarışma jürisi hazırladığı bir metinle, anıtın 28 Nisan günü hayatını kaybeden hürriyet şehitleri anısına yapılacağını, meydandaki Bayezid Camii, eski medrese gibi anıtsal yapılarla rekabete girerek büyük olmaya zorlanmayan, çevresi ile denge içinde, sade bir biçime sahip bir anıt beklediklerini ifade etmiş; yarışmaya katılacak projelerden izleyicide hürriyet kavramı üzerine düşünce ve duygu üretimini sağlayacak bir ifade biçimini benimsemelerini istemiştir^[1]

Ölümün ilk yıldönümü olan 28 Nisan 1961’de Emeksiz’in vurulduğu yere, kaldırım üstüne bir bayrak direği dikilmiş^[1] ve direğin etrafındaki alanın bir tören yeri olarak düzenlenmesi 27 Mayıs 1961’de başlamıştı.^[2] Anıt, uzun ve tartışmalı bir süreçten sonra bayrak direğinin olduğu yerde 27 Mayıs 1963’te “Hürriyet Anıtı” adıyla açıldı. Zamanla tamamen Turan Emeksiz figürü ile özdeşleşen eser, Hürriyet Anıtı yerine “Turan Emeksiz Anıtı” olarak anılagelmiştir.

1960’lar boyunca 28 Nisan anma törenlerinde, 27 Mayıs Hürriyet ve Anayasa Bayramı kutlamalarında ve diğer resmi bayramlarda önünde törenler düzenlenen ve çelenk bırakılan anıt; 6. Filo'ya karşı yürüyüşün ve başka önemli protesto gösterilerinin başlangıç noktası oldu.^[1]

1966 yılının Ocak ayında anıtın yerinin değiştirilmesi için İstanbul Belediyesi Meclis üyesi Şirzat Ulusoy’un verdiği teklif, 12 Eylül darbesi’nden sonra 21 Nisan 1985’te gerçekleştirildi ve anıt yerinden kaldırılarak caddenin karşısına, yerden 2metre yüksekteki bir taraçaya taşındı. Yer değişikliğinden sonra anıt merkez olma, meydanı tanımlama özelliklerini yitirmiştir.^[1]

Beyazıt Meydanı'ndaki soyut Turan Emeksiz Anıtının yanı sıra yurdun çeşitli yerlerine Emeksiz’in beş adet büstü yerleştirilmiştir. Aynı kalıptan üretilmiş dört büst Adana’da Turan Emeksiz’in adını taşıyan parka, İstanbul Üniversitesi Beyazıt Kampusu içine, öğrencisi olduğu Orman Fakültesi’nin bahçesine ve Malatya’da Atatürk anıtının karşısına yerleştirilmişlerdir. Diğerlerinden farklı olarak Emeksiz'i olduça yaşlı oldukça yaşlı bir biçimde betimleryen bir diğer büst ise Cağaloğlu’ndaki Millî Türk Talebe Birliği binası önüne yerleştirilmiştir.^[1]