De zelfmoord van Saul

De zelfmoord van Saul
Kunstenaar	Pieter Bruegel de Oudere
Jaar	1562
Techniek	olie op eikenhout
Afmetingen	33,7 × 55,7 cm
Museum	Kunsthistorisches Museum
Locatie	Wenen
RKD-gegevens
Portaal    Kunst & Cultuur

De zelfmoord van Saul is een schilderij van Pieter Bruegel de Oudere uit 1562 in het Kunsthistorisches Museum van Wenen. Linksonder draagt het kleine paneel de signatuur BRVEGEL. M.CCCCC.LXII en de bijbelreferentie SAVL. XXXI. CAPIT.

In een dramatisch berglandschap zien we de nederlaag van de Israëlieten tegen de Filistijnen bij Gilboa, zoals beschreven in 1 Samuel, 31:1-6:

Ondertussen leverden de Filistijnen slag met de Israëlieten. Het leger van Israël sloeg op de vlucht en velen sneuvelden in het Gilboagebergte. De Filistijnen drongen tot dicht bij Saul en zijn zonen door en doodden zijn drie zonen Jonatan, Abinadab en Malkisua. Toen richtte de strijd zich in alle hevigheid op Saul zelf. De Filistijnse boogschutters hadden hem al onder schot, en Saul werd zo bang dat hij zijn wapendrager beval: ‘Trek je zwaard en steek me dood, want ik wil niet dat die onbesnedenen me doorboren en zich op me gaan uitleven.’ Maar de wapendrager schrok ervoor terug en weigerde. Toen nam Saul zelf zijn zwaard en stortte zich erin. Toen de wapendrager zag dat Saul dood was, stortte ook hij zich in zijn zwaard en volgde hem in de dood. (Nieuwe Bijbelvertaling)

Verschillende elementen van dit verhaal over de ondergang van Saul, de eerste Israëlitische koning, worden door Bruegel samengebracht in een episch schilderij. Links op de voorgrond vallen een geharnaste Saul en zijn schildknaap op hun zwaard. Vijandelijke soldaten beklommen al de rots waar ze zich bevinden. De voorste man wijst de drie lansknechten achter hem op het duo. Ondertussen strijden de legers in een donkere massa, waarin helmen oplichten. Onder witte, blauwe en rode banieren herkennen we de Filistijnen, die als Turken zijn voorgesteld. Ze beuken in op de gele vaandels van de Israëlieten.

Op de uitstekende rots in het midden liggen gesneuvelde Israëlieten, waaronder we Sauls drie zonen mogen veronderstellen. Vanaf de rand richten getulbande Filistijnen hun hand- en kruisbogen op de vijand. Een nadere blik op het strijdgewoel laat toe Filistijnse eenheden – voetsoldaten en cavalerie – te onderscheiden. In een werveling van lansen doen ze de Israëlieten op de vlucht slaan in de richting van het steile bos rechts, inclusief drie krijgsolifanten. Andere uitwegen zijn afgesneden, zoals de in het ravijn tuimelende ruiters ondervinden. In de achtergrond ligt een stad en een rivier, op de klif erboven een machtig kasteel. Zover het oog reikt zien we wegtrekkende Israëlieten. Ze vluchten over de Jordaan, te voet, te paard en op dromedarissen. Een vuurzee aan de horizon onderstreept de dramatiek.

In dit schilderij voert Bruegel de densiteit, die hij als miniaturist beheerste, tot een hoogtepunt. Ook de grote, gedetailleerde landschappen waarmee hij bekend werd, zijn duidelijk aanwezig. Voorts is zijn weergave van het strijdtumult mogelijk beïnvloed door Brusselse tapijtreeksen als de Slag bij Pavia en de Verovering van Tunis. De ritmiek van de lansen is vaak bewonderd.

Bruegel was de eerste die de zelfmoord van Saul schilderde. Eerdere behandelingen zijn enkel te vinden op glas-in-lood en in miniaturen, of ook als achtergrondepisode op Saul bij de heks van Endor. De expliciete bijbelreferentie maakt duidelijk dat het verhaal niet zomaar een aanleiding was om een dramatisch landschap te schilderen. Er is een boodschap over de bestraffing van hoogmoed. Het werk stemt de kijker ook tot nadenken over de verhouding tussen mens en natuur. Walther Vanbeselaere schreef: Het gebeuren zelf, het samenbotsen der twee legers, is slechts als het geroezemoes van stemmen in de enorme kathedraal die het plechtstatig bergland is.^[1]

Voor een hedendaagse toeschouwer lijkt het alsof Bruegel de bijbelse scène naar zijn eigen tijd heeft verplaatst, maar dat is niet helemaal zo. Zijn tijdgenoten zullen ongetwijfeld het harnas van Saul als ouderwets hebben herkend. Ook de wapens leken "antiquarisch" en de afgebeelde lansknechten behoren eerder tot de jaren 1520. Het geheel droeg bij aan de indruk van een gebeurtenis die zich afspeelt in een ver verleden.

Over de opdrachtgever voor het werk is niets bekend. Mogelijk was het in het bezit van Rubens, maar de geannoteerde vermelding in zijn inventaris uit 1640 is twijfelachtig. Het eerste zekere spoor van de Zelfmoord is in 1781 in de galerij van het Weense Belvedere.

Het KMH restaureerde het schilderij met het oog op de grote Bruegeltentoonstelling van 2018-2019. Behalve het wegnemen van beschadigd vernis, werden ook enkele overschilderingen verwijderd. Daarbij werd opgemerkt dat het paneel bovenaan en onderaan was ingekort en dat dit in de late 18e eeuw was hersteld door twee stroken weer bij te voegen.

• Roger Marijnissen, Bruegel. Het volledige oeuvre, 1988, p. 172-179
• Manfred Sellink, Bruegel. Het volledige werk, 2011, p. 173
• Sabine Pénot en Elke Oberthaler, "The Suicide of Saul", in: Elke Oberthaler e.a. (eds.), Bruegel. The Master, tent.cat., 2018, p. 150-154

• Selbstmord Sauls (KHM)
• De zelfmoord van Saul in de slag tegen de Filistijnen bij Gilboa (RKD)

Zie de categorie The Suicide of Saul van Wikimedia Commons voor mediabestanden over dit onderwerp.