Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije

Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ) je bio "ratni parlament", formiran 26. novembra 1942. u Bihaću, na granici Hrvatske i Bosne, kao privremena civilna vlast narodnooslobodilačkog pokreta.^[1]

AVNOJ je bila krovna organizacija narodnooslobodilačkih odbora, uspostavljena radi upravljanja slobodnim teritorijama na području okupirane Jugoslavije. Vijeće je crpilo svoj legitimitet iz izbora koji su organizovani u svim krajevima Jugoslavije gde je ratna situacija dopuštala.^[2] AVNOJ je bio pod političkim vođstvom antifašističkog pokreta otpora Jugoslavije.

Mnogi obični borci u partizanskim redovima nisu bili komunisti, ali njih je u programu AVNOJ-a privukao federativni sistem za različite narode u Jugoslaviji, što je bila izbalansiranija zamisao od svega što su druge političke snage nudile u to vrijeme.^[3]

Glavni članci: Bihaćka republika i Prvo zasjedanje AVNOJ-a

Nakon kapitulacije jugoslovenske vojske 17. aprila 1941, Jugoslavija je podeljena između Nemačka, Italije, Mađarske i Bugarske. Otpor ovim okupacionim režimima je doveo do osnivanja pokreta otproa, rezultujući da Komunistička partija Jugoslavije, tada aktivna samo u ilegali, preuzme ulogu vođenja snaga u jugoslovenskom otporu.

26. novembra 1942, partizanske vođe Jugoslavije su sazvale prvo zasedanje AVNOJa u Bihaću u nadi da će dobiti politički legitimitet. Sastojeći se od komiteta i komunističkih i nekomunističkih partizanskih predstavnika, pod Josipom Brozom Titom, AVNOJ je proglasio podršku:

• demokratiji
• pravima etničkih grupa
• nepovredivosti privatne svojine i
• slobode individualne ekonomske inicijative za različite grupe.

1943, Nemačka je pokrenula ofanzivu da bi povratila svoju kontrolu nad Jugoslavijom u očekivanje Savezničkog iskrcavanja na Balkansko poluostrvo. Strahujući da će od te invazije korist imati četnici, partizani su napali snage pukovnika Dragoljuba Mihajlovića i u martu izbegli nemačku armiju i odlučno pobedili četnike u Hercegovini i Crnoj Gori.

Međutim, u maju su Nemci, Italijani, Bugari i NDH pokrenuli napad protiv partizana u klancu Sutjeske, ali su partizani izbegli opkoljavanje. Ovo se pokazalo kao prelomna tačka, a kada se Italija predala u septembru, partizani su zarobili italijansko oružje, stekli kontrolu nad jadranskom obalom i počeli su da primaju pomoć od saveznika u Italiji.

Povodom prvog zasedanja AVNOJ-a u Bihaću i odluka donetih na njemu, Mihailović je 23. decembra 1942. godine obavestio vladu. U telegramu on kaže:

Skupština u Bihaću i odluke na njoj donete nisu prve ove vrste. Sve se ovo odigralo u manastiru Ostrogu početkom ove godine i bilo zaboravljeno, kao i u Užicu prošle godine. Niko živi ovamo ne pridaje ovim odlukama nikakvog značaja niti ih uzima ozbiljnim. Na njih se već priviklo. Značaj se ovome ne pridaje u toliko pre što se na njihovom čelu nalazi neki Tito, o kome se ne zna ni ko je, ni šta je, ni odakle je. Cela ova komedija u Bihaću je stvar propagande. Ovo je najbolji dokaz da cilj komunističke borbe nije borba protivu okupatora nego borba za preuzimanje vlasti i svetsku komunističku revoluciju.^[4]

– Dragoljub Mihailović

Glavni članak: Drugo zasjedanje AVNOJ-a

Jučer je bila ona velika noć kada je u cijelom, potpuno zamračenom, gradu jedino Dom kulture bio blještavo osvijetljen. Neprekidno, dvanaest časova stajali su stražari na stražarskim mjestima, dok su se u jarko osvijetljenoj dvorani odvijale godine historije. Osjećao se dah budućnosti, nove i svijetle, osjećala se snaga i svijest cijelog naroda, sažeta u dvorani Doma kulture malog gradića nad slapom Pliva.^[5]

– Nikola Hercigonja

Na drugom zasedanju AVNOJA u Jajcu, od 21. novembra do 29. novembra 1943, Tito je proglasio AVNOJ vrhovnim izvršnim telom. Odluke drugog zasedanja AVNOJA su:

• da se stvori federalna Jugoslavija, zasnovana na pravu o samoopredeljenju, u kojoj će živeti južnoslovenski narodi: Srbi, Bosanci, Hrvati, Slovenci, Makedonci i Crnogorci u ustavnim republikama sa jednakim pravima;
• da se izabere Nacionalni komitet oslobođenja Jugoslavije, sa sedištem u Jajcu,
• da deluje kao privremena vlada.
• da se Titu da zvanje Maršala Jugoslavije i premijera.
• da se ponište odluke jugoslovenske vlade u igznanstvu
• da se kralju Petar II Karađorđević zabrani povratak u zemlju dok se na referendumu na odluči status monarhije.

Staljin se razbesneo kada je saznao da nije bio obavešten o zasedanju i navodno zabranio Titu da proglasi AVNOJ privremenom vladom. Međutim, zapadni Saveznici nisu bili uzbunjeni, jer su imali obaveštajne podatke da su partizani jedini jugoslovenski pokret otpora koji se aktivno bori protiv fašista.

Decembra 1943, Ruzvelt, Čerčil i Staljin su odlučili da podrže partizane. Velika Britanija se pridružila mesec dana kasnije i prestala je da snabdeva četnike. Ubrzo je prva sovjetska misija stigla u partizanski štab. SAD su zadržale vojnu vezu sa Mihajlovićem da bi ohrabrivali nastavljanje četničke pomoći oborenim američkim pilotima.

25. maja 1944, nemačke padobranke trupe su napale Titov štab u Drvaru, skoro ga zarobivši. Tito je otišao avionom u Italiju i uspostavio novi štav na jadranskom ostrvu Vis. Nakon prebacivanje svoje podrške partizanima, Britanija je radila na zbližavanju Tita i Petra. Na urgiranje Britanije, Petar je odlučio da ostane izvan Jugoslavije i u septembru je pozvao sve Jugoslovene da pređu u partizane.

Glavni članak: Kongres u selu Ba

Posle Drugog zasedanja AVNOJ-a, Purićeva vlada je prema NOP zauzela otvoreno neprijateljski stav. U tom duhu, Mihailović je 13. decembra 1943. uputio četničkim komandantima:

Predsednik Kraljevske vlade gospodin Božidar Purić dostavlo mi je sledeću depešu povodom stvaranja komunističkog komiteta narodnog oslobođenja, koji sebi pridaje važnost privremene vlade. Kraljevska Jugoslovenska vlada dala je sledeće saopštenje za javnost. Sledi saopštenje: Ovaj nasilni teroristički pokret ne odgovara ni u čemu demokratskim i socijalnim shvatanjima našeg naroda niti njegovom narodnom duhu. Ovakvi pokreti unose samo konfuziju u redove jugoslovenskoga naroda i mrve njegov ujedinjeni otpor protiv okupatora...^[6]

Ubrzo nakon toga organizovan je ravnogorski kongres u selu Ba, januara 1944. godine.

Glavni članak: Treće zasedanje AVNOJ-a

Treće zasedanje AVNOJ-a održano je od 7 do 10. avgusta 1945. u Beogradu. AVNOJ se konstituisao kao Privremena narodna skupština sa zadatkom da pripremi Ustavotvornu skupštinu. Novembra 1945. održani su izbori za Ustavotvornu skupštinu. Lista Narodnog fronta je dobila 96% glasova. Narodna skupština je 29. novembra 1945. proglasila Federativnu Narodnu Republiku Jugoslaviju (FNRJ). Jugoslavija je postala federativna zajednica šest ravnopravnih republika.

Izbori za Ustavotvornu skupštinu održani su novembra 1945. Sa 96% glasova, snage Narodnog Fronta su pobedile. Nakon izbora, nova Ustavotvorna skupština se prvi put sastala novembra 1945. i jednoglasno usvojila Deklaraciju o proglašenju Federativne Narodne Republike Jugoslavije (FNRJ). Time je ona ispunila svoj prvi zadatak, rešavanja pitanja oblika vladavine.

Drugi važan zadatak je bilo donošenje Ustava. Posle dva meseca pretresa u Skupštini i opštenarodne debate, 31. januara 1946. usvojen je Ustav FNRJ. Njime su ozakonjene tekovine NOR-a, Istoga dana Ustavotvorna skupština je pretvorena u narodnu skupštinu. Na taj način zbačena je monarhija i uspostavljena Republika.

AVNOJ je na taj način prestao da postoji.

AVNOJ je, između ostalog, definisao granice svih republika, činilaca jugoslovenske federacije, što je kasnije potvrđeno brojnim jugoslovenskim ustavima. Ove granice su nakon raspada SFRJ postale međunarodno priznate granice nezavisnih država.

"Avnojevske granice" neretko kritikuju kako srpski, tako i hrvatski nacionalisti, koju smatraju da je njihovim republikama uskraćeno posedovanje nekih oblasti, pre svega Bosne i Hercegovine, na koje oba nacionalizma "polažu pravo". BIH je tokom drugog svetskog rata bila u sastavu Nezavisne Države Hrvatske, a pre toga pod kontrolom srpske dinastije u Kraljevini Jugoslaviji. Pored BIH, srpski nacionalizam u svom ekstremnom obliku zahteva većinu jugoslovenskih teritorija (Velika Srbija).

Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije na Wikimedijinoj ostavi

Deklaracija Drugog zasedanja AVNOJ-a 1943. Arhivirano 2016-03-04 na Wayback Machine-u

• p
• r
• u

Antifašističko vijeće narodnog oslobođenja Jugoslavije (AVNOJ)

• Makedonija
• Srbija
  • Kosmet
  • Vojvodina
• Sandžak
• Crna Gora
• Bosna i Hercegovina
• Hrvatska
• Slovenija