Emilian Czyrniański
Emilian Czyrniański (1878) | |||
Państwo działania | Austro-Węgry | ||
---|---|---|---|
Data i miejsce urodzenia | 20 stycznia 1824 | ||
Data i miejsce śmierci | 14 kwietnia 1888 | ||
profesor nauk chemicznych | |||
Specjalność: chemia ogólna | |||
Alma Mater | Akademia Techniczna we Lwowie | ||
Habilitacja | 1851 – chemia | ||
Profesura | 1859 | ||
Polska Akademia Umiejętności | |||
Status | członek czynny | ||
Nauczyciel akademicki | |||
Uczelnia | Akademia Techniczna we Lwowie | ||
Stanowisko | asystent | ||
Okres zatrudn. | 1847–1849 | ||
Uczelnia | Uniwersytet Praski | ||
Stanowisko | adiunkt | ||
Okres zatrudn. | 1849–1851 | ||
Uczelnia | |||
Wydział | |||
Stanowisko | profesor | ||
Okres zatrudn. | 1851–1888 | ||
Rektor | |||
Uczelnia | |||
Okres spraw. | 1874–1875 | ||
Poprzednik | Gustaw Piotrowski | ||
Następca | Fryderyk Zoll | ||
Dziekan | |||
Wydział | |||
Okres spraw. | 1874–1874 | ||
|
Emilian Czyrniański, rusiń. Емілиян Чырняньскій (ur. 20 stycznia 1824 we Florynce, zm. 14 kwietnia 1888 w Krakowie) – polski chemik, łemkowskiego pochodzenia, rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie w 1874–1875, współzałożyciel Akademii Umiejętności.
Życiorys
Wychował się w greckokatolickiej rodzinie łemkowskiej Hryhorija i Chrystyny rod. Kaniuk[1]. Ojciec był proboszczem we Florynce, zajmując też stanowisko inspektora szkolnego w Muszynie, później radcy Konsystorza Przemyskiego ds. szkolnych.
Emilian Czyrniański uczęszczał do szkoły powszechnej w rodzinnej miejscowości, następnie ukończył gimnazjum w Nowym Sączu. W 1842–1844 studiował teologię greckokatolicką w Instytucie Teologicznym w Przemyślu. W 1844 przeniósł się do Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Lwowskiego. Przerwał naukę i zamieszkał w Przemyślu, gdzie pracował jako pomocnik aptekarza.
W 1846 powrócił do Lwowa, podejmując studia w Akademii Technicznej. W następnym roku, już w czasie studiów, został młodszym asystentem i członkiem Galicyjskiego Towarzystwa Gospodarskiego. W 1849–1851 pracował na stanowisku adiunkta w Uniwersytecie Praskim. W 1851 uzyskał tytuł profesora nadzwyczajnego i objął katedrę chemii ogólnej na Uniwersytecie Jagiellońskim. W tym samym roku został przyjęty do Towarzystwa Naukowego Krakowskiego, przekształconego w 1872 w Akademię Umiejętności. W 1859 otrzymał tytuł profesora, aby w 1874 objąć stanowisko dziekana Wydziału Filozoficznego. W następnym roku akademickim (1874–1875) pełnił funkcję rektora uczelni, zasiadając również w Sejmie Krajowym. Został usunięty z funkcji z powodu nieustępliwego zabiegania o język polski jako wykładowy w uczelniach Galicji[2] .
Zmarł na atak serca 14 kwietnia 1888[3]. Pochowany został na cmentarzu Rakowickim w Krakowie[4].
Miał córkę Marię Krystynę, żonę Józefa Stanisława Retingera (1849–1897), matkę Józefa Hieronima (1888–1960)[5].
Działalność naukowa
Emilian Czyrniański wniósł poważny wkład do polskiej chemii. Już w 1850 opublikował znaczącą rozprawę pt. Wirujące niedziałki, w której przedstawił oryginalną koncepcję atomistyczną. Rozwijał ją następnie przez cały okres pracy naukowej, uzupełniając spostrzeżeniami o wiązaniach chemicznych: Teoryja tworzenia się połączeń chemicznych na podstawie ruchu wirowego atomów (1862), Rozwinięcie krytyczne teoryi chemicznej opartej na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja mechaniczno-chemiczna oparta na ruchach wirowych niedziałek (1876), Teoryja chemiczno-fizyczna na podstawie przyciągania się i ruchu wirowego niedziałek (1884).
Jako pierwszy w dziejach polskiej nauki przedstawił propozycję polonizacji terminologii chemicznej w sposób spójny i usystematyzowany, wykładając swoje spostrzeżenia w pracy pt. Słownictwo polskie chemiczne (1853). Skutecznie zabiegał o wprowadzenie tej formy jako normy terminologicznej używanej w szkołach realnych, gimnazjach i uczelniach Galicji (obowiązywała do 1919)[6].
Poddawał próbom wody mineralne z różnych okolic Galicji i Czech. W 1874–1877 badał wody pochodzące z Iwonicza i Krynicy.
W swojej działalności naukowej poświęcił też dużo miejsca na opracowanie podręczników chemii dla potrzeb szkolnictwa i upowszechnienia wiedzy chemicznej. Opublikował pierwszy w języku polskim podręcznik wiedzy powszechnej z zakresu chemii (Wykład chemii nieorganicznej zastosowanej do przemysłu, rolnictwa i medycyny, 1859). Opracował syntezę ówczesnej wiedzy chemicznej, przygotowując dwa niezależne podręczniki, osobno opisujące chemię organiczną i nieorganiczną – Chemija nieorganiczna i organiczna zastosowana do przemysłu, rolnictwa i lékarstwa (t. 1–2, 1866–1867). Opublikował również podręczniki chemii nieorganicznej: akademicki (Chemija nieorganiczna ułożona dla uniwersytetów i akademij technicznych, 1874) oraz dla średnich szkół technicznych (Chemija nieorganiczna mniejsza ułożona dla szkół realnych, 1874).
Przypisy
- ↑ Estreicher 1938 ↓, s. 378.
- ↑ Grodziski 1993 ↓.
- ↑ Kronika miejscowa i zagraniczna. „Czas”. 87/1888, s. 3, 15 kwietnia 1888.
- ↑ Jan WiktorJ.W. Tkaczyński Jan WiktorJ.W. (red.), Pro Memoria III. Profesorowie Uniwersytetu Jagiellońskiego spoczywający na cmentarzach Krakowa 1803-2017, Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2018, s. 56, ISBN 978-83-233-4527-5 .
- ↑ Marek Jerzy.M.J. Minakowski Marek Jerzy.M.J., Twórca UE Mąż Krewnej Kaczyńskiego to Żyd z Dębicy [online] [dostęp 2020-03-03] .
- ↑ Horbal 2013 ↓, s. 155.
Bibliografia
- TadeuszT. Estreicher TadeuszT., Czyrniański Emilian, [w:] Polski Słownik Biograficzny, t. IV, Kraków 1938, s. 378-379 .
- StanisławS. Grodziski StanisławS., Sejm Krajowy Galicyjski 1861-1914, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 1993, ISBN 83-7059-052-7, OCLC 830051670 .
- BogdanB. Horbal BogdanB., Obecność Łemków w nauce i kulturze polskiej, [w:] B.B. Machul-Telus (red.), Łemkowie, Warszawa: Wydawnictwo Sejmowe, 2013, s. 155, ISBN 978-83-7666-232-9 .
Linki zewnętrzne
- Czyrniański Emilian, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2011-06-17] .
- Prace Emiliana Czyrniańskiego dostępne w Sieci (Katalog HINT)
- p
- d
- e
- ↑ a b c d e f g h i j k l Pełniący funkcję rektora w zastępstwie.
- ↑ Od 1805 do 1809 Uniwersytet połączony z Uniwersytetem Lwowskim i zgermanizowany, 1809 repolonizacja po włączeniu Krakowa do Księstwa Warszawskiego.
- ↑ W latach 1853–1860 rektorów nie wybierano, Uniwersytetem kierował mianowany przez rząd kurator.
- ↑ Sprawował obowiązki rektora Tajnego Uniwersytetu.
- PWN: 3890040